A’inmajirawaa süka wayuunaiki: Yüütaa jee pütchimaajatü süpüla akumajaa sukua’ipa tü a’inmajirawaaka sünain tü tijitaatka namüin naa wayuukana.

Sutuma María Alvarez Malvido, akumajuushi sünainjee tü a’yatawaaka Brecha digital y vacío informacional entre la comunidad wayúu nutuma Leonardi Fernández jee sünainjee yootaa nümaa.

Naa wayuukana sotusu naa’in waneepia sulu’u nekii tü kasa a’wanajaaka otta tü naa’inka shi’iree ayatüinjatüin nakua’ipaka. Achecheraasü naa’in weinshi sulu’u tü nakua’ipaka suulia amülo’ulin nanülia sutuma wane purunteeraka e’itaanüka süpüla akatajaa jee e’irataa tü naa’inka sutuma sünülia tü mma Kolompia otta müsia Wenesueela. Tü wayuunaikika pasanainsü joolu’u müinma yaa sa’aka waneeirua pütchi naatajatü eweetaka süchiirua türa aapawaaka sukua’ipa tü tijitaatka eere a’walakajaanüin pütchi wattamüin. Müin shia atuma sulu’u tü mmakat, tü kasa naatajatü müinka saa’in tia kachikuwasü jee acheküsü aapitnüin süchiküwa sukua’ipa süpüla achiaanüin wayuu saa’u.

¿Jamüsü naa’in naa wayuukana ataralüikana wanaa sümaa nekerotüin sulu’u tü sukua’ipaka tijitaatka? ¿Kasawayuu kapüleeka otta kasa alateetka maka nnojorülee pütchi eekai achiaain saa’ujee? Leonardi Fernández, cheje’ewai Marakaaya, Wenesueela, wayuu nia ekirajaashi sünain antropología social y cultural sulu’u tü ekirajüleeka Universidad del Zulia, aashajaashi saa’ujee tia sulu’u tü a’yatawaaka Brecha digital y vacío informacional entre la comunidad wayúu, süpüla na’akülaain pütchiirua jee karalo’utairua eere antünüin sünain süchikimaajatü tü a’inmajirawaaka sulu’u türa tijitaatka sulu’u nuumain.

Leonardi nütüjaa aa’u cho’ujaain atüjaanüin saa’u wane kasa müinka tia sutuma naa wayuukana, sükajee waraittülin nia soo’opünaa tü mmakat jee sükajee naapajüin nayorolo jee nanüiki naa wayuu eekai mojuin akua’ipa sünain ajülajaa weinshi tü perulaayuuko. Eesü süchikuwa a’luwajaa jee aapawaa sünülia wayuu naatajatü sulu’upüna WhatsApp, naashin sutumajatü nnojolu’uin pütchi eekai achiaan saa’u “vacío informacional” sünülia nutuma. Sutuma müin sukua’ipa, müshi ‘’nnojoishii kojutuin naa wayuukana süpüla akumajaanüin süchikimaajatü wane kasa maka saa’in tia (süchikü tü tijitaatka amünakalü) eekai wanaawain namaa jee eere nayaawatüin nakua’ipa sünain, jee sutuma tia cho’ujaasü ashajünüin saa’u süpüla eewa müin, tia pütchika sükainjatü tü nekiiru’uko jee süka tü nanüikika jee noumainka’’.

Wayuuirua pasanainshii sünain mma

Naa wayuukana noumainsü tü mmakat Wajiirü süpünalu’u sojotojooyaka palaaka, jee naya kojuyashiikana soo’opünaa tü piamashiika mma eere naya jimatüin. No’u chi mmakai Wenesueela, naya chi 11% sa’akajee napushua’a naa wayuukalüirua kepiaka no’u chi mmakai Zulia jee müsia nulu’u chi mmakai Kolompia, eeshi maka 45% wayuukalüirua kepiaka sulu’u Wajiirü kolompiaana. Eeshi maka 97% wayuuirua müinma yaa aashajaaka nanüiki tü wayuunaikika, müsü tü pütchika sulu’u tia a’yatawaaka. Nümüin Leonardi tü o’onowaaka jee tü kama’awaaka akua’ipa shia kapülashaataka sünain akumajaa jee ekirajawaa sünain wane kasa eekai jeketüin. Müshi nia yaa:

‘’Sükajee kayaawasein tü nakua’ipaka, naa wayuukana naapaain jee anajiraashi naya sünainjee tü yootirawaaka namaa naa alijuna antaka na’akamüin sulu’u tü noumainka, sutuma müin sukua’ipa eesü ayaleraain alijunapiapa’a sainküinpünaa mmakat Wajiirü. Wanaa sümaa müin sukua’ipa, mainma wayuu akumajaaka shipia sulu’u tü alijunapiapa’aka jee eesü suumain wayuu eekai asawatuushin sutuma tü sukua’ipaka shipia alijuna, müinka saa’in tü mmakalüirua Süchimma jee Maiko’u nulu’u Kolompia otta müsia Karouya jee Marakaaya nulu’u chi mmakai Wenesueela.’’

Sükajee müin sukua’ipa tia o’onowaaka sünainmüin tü alijunapiapa’aka, eere anain tü eje’ipajiraaka sümaa tü perulaayukalüirua shiaja’a eere kepian naa wayuu ja’yakaa anüiki sulu’u tü a’yatawaaka tüü: wayuuirua ataralüinna kouyaseka 35 jee 45 juya, kepiashii naya sulu’u alijunapiapa’a otta yalashi naya weinshi sulu’u Internet süka tü perulaayu eekalü nama’ana. Süpüla naapajüin tü nakua’ipaka, tü natüjainka süchikü a’inmajirawaa, ayaawata tü cho’ujaaka otta sükajee tia akumajüneesü sukua’ipa wane pütchi eekai wanaawain sümaa tü alataka sulu’u noumain, aashajaashi nia sümaa apünüinshii wayuu: piama kepiashii sulu’u Kolompia otta wane cheje’ewalü Wenesueela. Naa apunüinshiika wayuu aashajaashi wayuunaiki, otta eeshi na’aka eekai a’luwajünüin otta eekai emeejünüin anülia sünainjee yalain naya sümaa tü perulaayuuko. Naa apunüinshiika wayuu waneejatüwaisü tü na’yataaka anain: wane ekirajüi sulu’u ekirajülee mulo’usüka, ashajüi jee achajaai sukua’ipa kasa; wane wayuu jierü jimatsü weinshi shipialu’u otta a’yataasü sünain oikkaa, jee wane wayuu jimatsü weinshi shipialu’u otta a’yataasü sümaa a’walakajaa tü pütchika wayuunaikiru’u sulu’upünaa tü tijitaatka akua’ipa. Napushua’a, eesü nama’ana perulaayu jee kusu süpülajanaa yootiraa.

¿Jamüsü naneekajünaka noulia naa waneeirua? Sükajee kojuyajaain naa wayuu o’onooshikana chejee wuna’apajee sünainmüin tü alijunapiapa’aka, jee sükajee nayain kayoroloin nümüin süchikuwajee tü kasa nnojotka pansaain alataka namüin. Soo’omüin tia, tü a’yatawaaka aashajaasü saa’u tü eewaaka ama’ana perulaayu aka jamüin, müshi Leonardi. naa wayuukana naapaain süpüla ‘’shiainjatüin wane kachuweera eere anain tü yootirawaaka, jee müsia tü e’rajawaaka ayaakuwa otta süpüla ayulaa shiyaakuwa wane kasa. Sünainmüin tia, aapaanüsüja’aya süpüla ekerotaa sulu’u internet, icha alijunapiapa’apünaa.’’ Akatsa’a nnojolu’uin wane karalo’uta eere ayaawajünüin je’rashin wayuu kama’anaka perulaayu müinma yaa, süka a’yatawaaka tüü ayaawatünüsü sukua’ipa tü perülaayuuko sükajee sümaimajaain süma’ana wayuu sulu’u noumain jee sulu’u tü alijunapiapa’akalüirua süchiirua tü wanülüüko COVID-19 jee sutuma su’wanajaain tü yootirawaaka shiajaasü joolu’u tü tijitaatka, naya naa tepichikana ekirajaashikana naa ekerotaka palajana sünain aapawaa sukua’ipa tia.

Nnojotka pansaain sünain

Süka türa a’yatawaaka ayaawatünüsü shiain tü emeejawaaka saa’in wayuu, jee tü akumajawaaka kuwenta nnojotka shiimüin, otta tü a’luwajaaka süka sünülia wayuu naatajatü tü kapüleeka atuma tia aapawaaka sukua’ipa türa tijitaatka. Müsü sünüiki wane wayuu:

‘’Nnojorüleesü sotuin taa’in müinjatüin tü takua’ipaka, sutumajatü che eerajan nnojolu’uin pütchi aashajaaka saa’uje. Saa’in tamüin paala tü pütchi ashajuushika sutuma WhatsApp pansaayaasü taa’inrü jee lotoyaasü taa’inrü, eetai jülüjüin taa’in kasapülajatüin tü wayaawaseka, tü WhatsApp wakoroloka, sükajee jooin süpüla a’luwajünüin atumawaa, nnojotsü sotuin taa’in tia shiaja’a kasitka müin tü takua’ipaka’’

Naa ja’yakaa anüiki sulu’u a’yatawaaka tüü wanaawasü tü pütchika natuma, sünainjee tü alataka namüin, eere nayaawatüin sujutu tü pütchi ashajuushika saa’u sukua’ipa tijitaatka süpüla achiawaa wayuu eekai ma’awain sünain e’rajawaa jee aapawaa sukua’ipa tü tijitaatka. Jee müsia, tü pütchikalüirua ashajünaka süchiku acheküsü wanaawain jee aapirüinjatü wayuu sünain nachiaanüin suulia wane kasa eekai mojuin namüin otta namüin napüshi. Naashin Leonardi, tü süchikimaajatü tijitaatka müinma yaa ashajuushi sünainjee sukua’ipa alijuna, akatsa’a namüin naa wayuukana acheküsü ja’yain nakua’ipaka sünain, müinka saa’in, sukua’ipa noumain, ‘’tü kojutaaka amüin sukua’ipa wayuu, sukua’ipa mmakat jee müsia tü ei’rukuuko mayaainje shiain tü kojutkaa atuma naa wayuukana’’.

Kapüleeka süpüleerua

Mayaainjee eein na’yataain naa aluwataashikana soo’opünaa tü mmakat süpüla nekerotuin naa wayuukana sünain tü eje’ipajirawaaka noumainpa’ajee (müinka saa’in tü Eje’ipajiraa Wayúu Tijitaalü sünainjee tü fundación KARISMA sulu’u Kolompia jee müsia Canaima sulu’u Wenesueela) ayatüsü ne’e nnojolu’uin pütchi süchiku a’inmajiraaka akua’ipa sulu’u tü tijitaatka jee müsia süchiku tü nnojotka lotuin sünainjee. Müsü naashin:

‘’Napushua’a naa akumajütka sukua’ipa tü ekirajawaaka süchiku tü tijitaatka akua’ipa aashajaashi ne’e saa’uje tü sükoroloirua jee tü shi’ipachenyuukalüirua hardware eekalü sünain wanee komputatoora. Nnojotsü aashajaanüin saa’uje tü eekalü sulu’u müinka tia software jee tü nnojotka pansaain sünain tü tijitaatka akua’ipa.’’, müshi soo’omüin. 

Niaja’a ne’e waneeshi karalo’uta eere e’itaanüin pütchi saa’ujee sukua’ipa tijitaatka akumajuushika napüla naa wayuukana, shia ‘’Andando en redes’’, süka wayuunaiki ‘’Wakua sulu’u eje’ipajiraa’’. Mayaainjee anain sukumajia otta sutuma süshajünüin süka wayuunaiki sümaa anain süpüla aashaje’etnüin, tü pütchi ashajuushika ayatüsü kapüleein namüin naa wayuukana kepiaka sulu’u noumain.

Soo’omüin tia, Leonardi niyaawatüin süpüshi tü kapüleeka sünain, makatka tü yüütawaaka süpüla wanee kasachiki jee tü akaalijirawaaka natuma naa a’yataashikana sümaa wane müinka tia müleka eere wane kasachiki susirü tü tijitaatka akua’ipa. Palajana, nnojotsü a’yataanüin jee nnojotsü ayaawajünüin nakua’ipa naa wayuukana a’luwajünaka jee eekai ma’awain sulu’upünaa sukua’ipa tijitaatka. Jo wanee, nnojotsü eein wane pütchipala süka wayuunaiki eere aküjünüin süchiku wane kasa eekai mojuin jee sutuma tia cho’ujaashi eekai wayuuin süpüla nayain aashajaaka namaa naa wayuukana müleka kakua’ipain naya sünainjee aapawaa sukua’ipa tijitaatka.

Süchiirua wanee pütchi eekai taashin sukua’ipa

Süpüla wattain tü pütchika nache’eru’umüin naa wayuukana acheküsü kojutuinjatüin tü nakua’ipaka, tü saashajaaye wane pütchi sünain yootirawaa, mayaainje shiain sukua’ipaka süpüla eitajaanüin tü natüjainka jee nekiiru’uko chejee sümainwajee.

Müsü naashin wane ja’yakai anüiki yaaya:

‘’Eesü süpüla wayuunaikirüin, sulu’u ashajuushin jee süka anüiki, akatsa’a nnojo motuin waa’in eein watta saali wapüshi jee tü wakua’ipaka yootunusu waneepia, sükajee tia eesü süpüla akumajaanüin pütchi sünainjee aashajaa aka jamüin aneerü süpüla tüü. Eeyülia wayuu eekai matüjaain ashajaa tü pütchikalüirua süka wayuunaiki, jai’tairua atüjashaatüin yootoo wayuunaiki, eeyülia müinma yaa wayuu eekai isain nachiki, shiaja’a sutuma tia cho’ujaaka aashajaanüin palajana, tü a’walakajaa pütchi sünainjee yootoo shia kojutko müinma.’’

Acheküsü a’yataanüin namaa naa eekana sulu’u tü noumainka otta mapüleeinjatü sukua’ipaka shi’iree kache’ein wayuu sünain müinjatü saashin wanee ja’yakaa anüiki yaaya:

‘’Saa’in tamüin tayakat tia pütchika cho’ujaasü eitajaanüin eepünaale anain müinka süka wane karalo’uta, sulu’upünaa tü ekirajüleekalüirua, müinka saa’in wane tü nekirajaaka anain naa tepichikana, süka wane ayaakuwa pasanain sünain karateetka, eekai eein shi’iree kawachirain tü pütchika, süka wane yootirawaa, a’inmajiraweeshi waya suulia wane müinka tia otta jalieesü tü wakua’ipaka suulia’’.

Sünainjee nanüiki otta nakua’ipa naa ja’yakaa anüiki sulu’u karalo’utaka tüü, Leonardi aashajaashi süchiku jamüinjatüin sukua’ipa süpüla anainjatüin waa’in sünain, shi’ireejatü sa’akülaain pütchi jee karalo’uta eekai aashajaain süchiki tia, otta süpüla eeinjatüin nama’ana wayuu eekai cho’ujaain amüin jee namüin naa waneeirua maleeka akua’ipa sainküinpünaa tü mmakat.

Pütchi süpüla anouktaa

• Acheküsü kojutuinjatüin nakua’ipa naa wayuukana shi’iree nayaawatüin naa’in sünain. Otta acheküsü kojutuinjatüin tü anüikika süpüla a’walakajaa tü pütchika, müinka saa’in tü yootirawaaka.
• Cho’ujaasü nekirajaanüin otta kanüiküin atumawaa naa wayuu shipiajatüka süpüla nayain naa aashajaaka süchiku tü tijitaatka akua’ipa namüin napüshi süka nanüiki.
• Wanaa sümaa süntüin tü süchikimaajatü wane kasa sa’akamüin wayuu antawaisü süka alijunaiki, sutuma tia yüütüüsü ne’e tü pütchika aashajaaka süchiki sukua’ipa wayuu mayaainje cho’ujaain müinma yaa süpüla achecheraa tü akua’ipaka sulu’u nekii. Sükajee tia, cho’ujaasü ma’in tü akumajaa otta ashajaa tü pütchikalü eekalü sulu’u nekii naa wayuukana süpüla eeinjatüin nama’ana naa ekirajüliikana süpüla nakumajüinjatüin sukua’ipa tü na’yataainka sünainjee wane aashaje’eraa pütchi otta e’rajawaa sukua’ipa kasa eekai ashajuushin.
• Acheküsü kapülajanain tü pütchika süpüla achiaanüin wayuu saa’uje tü nnojotka pansaain sünain tü tijitaatka akua’ipa tia makaa süchiiruainjatü jee wanaawainjatü namaa naa a’yataashikana müinma yaa sünain akaalija wayuu, shi’iree nachiaanüin naa wayuukana anteetka wachikejee sükajee nayain eeinjanaka watta ka’i yalapa naya waneepia sünain sukorolo tijitaatka.

Tü eweetaka sumaalu’u a’yatawaaka tüü akumajuushikalü natuma otta napüla naa wayuukana, shi’iyatüin shiain ne’e tü pütchi yüütaka kasitka atuma najutuule naa wayuukana najapulu’u karuwaratnuu jee eekai mojulaain wanaa sümaa nekerotuin süma’anamüin tijitaatka akua’ipa. Palajana süpüla sotuin aa’in waneepia, müshi Leonardi, shiaja’a tü aashajawaaka süchiku tü kasa kojutaka sümüin wayuu müinka saa’in tü noumainka, mma eekai pülain, wane o’ulakawaa eekai pülain jee nnojotka anain süpüla ayutnakuu müin shiyaakuwa süpüla e’itaanüin no’upalapünaa wayuu sainküinpünaa mma jee o’ulaneesü tü eme’erajawaaka süka tü sünüliaka wayuu otta nakua’ipaka. Soo’omüin tia, acheküsü oonoonüin sümaa tü pütchika ashajuushikalü yaaya akumajünaka süka nanüiki wane wayuuirua jee sünainjeejatüin tü nekiiru’uko süpüla anainjatüin sümüin wayuu eekai akaalijüneein sümaa tü nnojotka nayaawatüin müinma yaa. E’inuushi, waneepia, sulu’ujee noumain otta süka tü pütchi wayuunaikiru’u.

 1.Saashin türa a’yatawaaka, eeshi maka 380.460 wayuuirua müsü tia pütchika sulu’ujee tü karalo’uta akumajünaka natuma naa Ayaawajüshiikana Wayuuirua soo’opünaa tü mmakalü (DANE) sü’ütpünaa chii juyakai 2018 sulu’u Kolompia. Jee musica nulu’u Wenesueela eeshi maka 413.437 wayuuirua saashin naa Ayaawajüshiikana Wayuuirua soo’opüna mmakalü (INE) nünainmüin chii juyakai 2005.

2.A’yatawaa akumajuushi sutuma Internews, ekirajüleeka Universidad del Rosario, ISUR jee müsia La Sónica. Material: https://drive.google.com/file/d/1sRIksCgNMUbGWEjxiwRePs6bzoyS_48X/view ^[1]