Aandĩki Nĩ Maria Alvarez Malvido Na Njeri Wangarĩ Kũringana Na Ũthuthuria Waake: Ũhũthĩri Wa Mĩtambo Ya Ũthii Wa Na Mbeere, Ũteteri Wa Ihooto Cia Nendainĩ, Na Mĩhĩnga Ĩrĩa Ahũranĩri Aa Rũthiomi Rwa Gĩkũyũ Nendainĩ Matũnganaga Nayo

Harĩ Njeri wa Wangarĩ, kũaria na kũandĩka na Gĩkũyũ nendainĩ nĩ njĩra ya kuonania rwendo na ũigĩrĩrĩki mũnene mũno kũrĩ rũthiomi na ũndũire waake. Gĩkĩ nĩkĩo gĩtũmi kĩrĩa gĩacũngĩrĩirie atuĩke mũandĩki, muugi marebeta, mũtabania wa podcast na mũrũĩrĩri wa ihoto cia nendainĩ. Noo ona kũrĩ ooũguo rĩ, rwendo rwa kũhũthĩra rũthiomi rũũrũ nendainĩ ti ũndũ mũhũthũ, tondũ ookũu nendainĩ nĩ kũhũthĩkaga thiomi ingĩ ndũgĩrie, kũrĩ kĩnyararano na rũgiti rũingĩ mahinda marĩa maingĩ. Njeri ahũthĩrĩte ũũgĩ waake wa matukũ, kũgereka wĩrutĩri,mĩhĩngaa na woni wa ahũranĩri aa ihoto cia nendainĩ gũtigĩrĩra ûhũthĩri wa nenda nĩ ũratambũra ũtiganu wa thiomi.

Njeri nĩekire ũthuthuria harĩ aaria na ahũthĩri atano aa rũthiomi rwa Gĩkũyũ, arĩa mathomithanagia, makahũthĩra, magathekania na gũtambia ũhoro nendainĩ cia ũkinyanĩria na rũthiomi rwao ena itanya rĩa kuona, kũmenya na gũkũũrana maũndũ marĩa mageragĩra.Kĩrĩa kĩmekĩraga hinya na mooritû marîa macemanagia namo nendainî citiganĩte cia ũkinyanĩria. Ana aa arĩa makuruhanirio na ũthuthuria ũyũ maikaraga icigĩrĩrainĩ cia mũciĩ mũnene wa Kenya, Nairobi, naake ũmwe agaikara bũrũriinĩ wa Amerika. Ũndû ũmwe ũrĩa ũnyitithanagia andũ aya aingĩ nendainĩ nĩ gũkorũo atĩ oothe nĩmahũthagĩra mũtambo ũmwe wa ũkinyanĩria wa nendainĩ ũrĩa nĩ mũtambo wa Twitter. Kûringana na roboti ya Data Reportal, gúkinyíria mweriiní wa múgaa mwakainî wa ngiri igîrî na mírongo îrî na igîrî mûtambo wa Twitter warî na ahûthîri makíria ma mirioni îmwe na ngiri magana matatú ma mîrongo ítano bûrûriinî wa Kenya, na nî ûkoretúo ûrî wa bata mûno ta kîhumo kîa ndeto, mahoro, njíra ya kúíitúrúra, gúkararia na kúhúraníra ihoto cia kíúteti, úndúire na kíroho.

Agĩkũyũ kana andũ arĩa maragia rũthiomi rũa Gĩkũyũ nĩo rũrĩrĩ rũrĩa rũnene mũno bũrũriinĩ wa Kenya. Rũthiomi rwa Gĩkũyũ nĩruo rwaragio nĩ andũ arĩa aingĩ mũno Kenya na rũkĩrĩtũo tu noo thiomi cia Gĩthweri na Gĩthũngũ thengia ya gũkorũo thiomi icio cierĩ nĩcio citũgĩrĩtio na ikambatĩrio ngathĩ ya kĩĩbũrũri.Ũthuthuria wa Njeri ũronania atĩ Gĩkũyũ nĩ rũmwe rwa thiomi cia Kĩbantu rũrĩa rwaragio nĩ gĩcunjĩ kĩa mĩrongo ĩĩrĩ na igĩrĩ harĩ igana kĩa andũ arĩa nĩta mirioni mũgwanja na rũrĩa rũkoragũo rũgayũkanĩte mĩahû ĩtatũ; Kĩĩndia(kĩaragio Kĩambu) , Kĩĩgĩchũgũ( kĩaragio Mũrang'a) na Kĩĩmathĩra (kĩaragio Nyeri).

Harĩ Njeri, ûrîa ûnanagio “The Kenyan Poet” nĩwega gũkũũrana atĩ ûhũthĩri wa nenda cia ũkinyanĩria tiyo njĩra ya mbeere ya kĩnenda ĩrĩa yanahũthĩrũo nĩ aaria aa ruthiomi rwa Gĩkũyũ.

Kúringana na Njeri,

 “The liberalization of the Kenyan airwaves         kana uumĩranu wa mĩtambo ya rĩerainĩ bũrũriinĩ wa Kenya kũanjĩrĩria rĩinĩkĩrĩroinĩ rĩa mĩaka ya mĩrongo ĩnana na mwanjĩrĩrio wa mĩakainĩ ya mĩrongo kenda nĩwarehire ũkũri wa naihenya wa njĩra cia ũkinyanĩria. Oourĩa ceceni cia karafishoni na rĩndio ciaingĩhire ũguo noguo ûhũthĩri wa thiomi cia kĩndũire wathire na mbeere kuongerereka. Ũndũ ũyũ nĩwacũngĩrĩirie gũkũra na njĩra nene mũno gwa thiomi cia kĩndũire ta Gĩkũyũ gũkũ bũrũriinĩ na nja wa itoka ciaguo.”

Rũthiomi rwa Gĩkũyũ nĩrwambĩrĩe kũhũthĩka mũno ceceniinĩ cia rĩndio cia efu emu ta Kameme FM, Inooro FM, Gûkena FM na Coro FM oo hamwe na mwenainĩ wa ũmemerekia wa TV ta Inooro TV, Kameme TV ,Njata TV na ingĩ nyingĩ.

Mwakainĩ  wa ngiri ĩmwe na magana kenda ma mĩrongo kenda na igĩrĩ nĩguo mũtambo wa mbeere wa kĩrĩu wa gũtambia ũhoro huhoinĩ (internet) warugũririo gũkũ bũrũriinĩ. Ũgarũrũku mũnene wa ûhũthĩri wa nenda bũrũriinĩ nduonekanĩte mbere ĩyo kinyagia mwakainĩ wa ngiri igĩrĩ na kenda rĩrĩa wambĩrĩirie kuumana na gũũkinya bũrũriinĩ kwa mũtambo wa The East African Marine System (TEAMS). Mûandîki agathie na mbeere kuuga atĩ:  

“thitima, thimũ cia raithi cia Smartphone na ûhũthĩri wa mĩtambo ya kĩrĩu ya rũhuho harĩ Agĩkũyũ arĩa maikaraga taũniinĩ, nĩgũtũmĩte ûhũthĩri wa rũthiomi rwa Gĩkũyũ wongerereke mũno nendainĩ kuumana na ûhũthĩri wa nenda itiganĩte, waandĩki wa blogs na nenda ingĩ nyingĩ cia kĩrĩu cia ũkinyanĩria na icaikuhi kũgerera ũtabaarĩri wa mũtambo wa podcast.

Ona kuri ooũguo

“Thengia ya wĩhũranĩri mũnene wa thiomi cia Gĩthũngũ na Gĩthweri nendainĩ cia ũkinyanĩria, mwahũ wa ateteri na ahũranĩri aa rũthiomi rwa Gĩkũyũ nĩũkoretũo ũkĩhũthĩra nenda cia ũkinyanĩria kũrutana Gĩkũyũ, ũndũire wa Agĩkũyũ, gũteereta,kũaranĩria, gũtambia ũhoro, gũthekania ona gũthondeka ikundi cia thiomi nendainĩ.

Wĩĩra wa Kwĩyendera, Wĩrutĩri na Mĩhĩngaa

Kuumana na ũthuthuria waake, na wenjeri wa ndũmĩrĩri cia nendainĩ, Njeri nĩerutĩĩte na ũũgĩ wa matukũ, methugunda na merirĩria marĩa maheaga riri ndũmĩrĩri cia arũĩrĩri atano aa rũthiomi rwa Gĩkũyũ nendainĩ. Ũndũ ũmwe mũnene ũrĩa wĩyumĩrĩtie ũthuthuriainĩ ũyũ nĩ atĩ aingĩ aa arĩa makuruhanagio na ũteteri wa rũthiomi nendainĩ meekaga ũguo nĩundũ wa kũrwenda na kũmatha ũigĩrĩrĩki wa ũndũire wao no ti ũndũ wa marĩhi. Aingĩ aao meekaga ũguo ta andũ kĩũmbe, amu oo mũndũ na ũrĩa ũngĩ ena ũigĩrĩrĩki wa kũmenyerera rũthiomi na ũndũire waake. Ta ũrĩa Njeri ekuuga na kayũ kanene, “Ũteteri wa rũthiomi nendainĩ nota ũteteri wa ũndũire witũ kuo”, kuona ũndũire wa mũthũngũ nĩguo ũkumĩtio mũno kũu.

Ũmwe wa arĩa mahũngirũo mahũri ũthuthuriainĩ ũyũ augire atĩ: “Rũthiomi rũũrũ rũhunguranĩte wega na meciria makwa, wĩtĩkio na ũndũire wakwa. Nĩruo rũthiomi rũrĩa rũngũũranaga ta mũndũ kĩumbe”.  Aaria angĩ aa rũthiomi rũũrũ arĩa mena meciria ta maya na marũtetagĩra oo mũndũ na njĩra yake mũtamboinĩ wa Twitter,nĩmahotete kũĩyũmba na magathondekaga ciikaro cia Twitter Spaces na hashtags ta: #Kikuyutwitter / #gikuyutwitter / #Kikuyu / #kikuyudictionary / #shagzchronicles / #kikuyupodcast / #kikuyulanguage / #kikuyutweets / #KikuyuCulture.

Thengia ya ũguo, ta ũrĩa ngũgwetete hau kabeere, ũteteri ũyũ wa rũthiomi ũrĩa wĩkĩkaga nendainĩ nĩũgũmagĩrũo nĩ mĩhĩnga mĩingĩ. Ũthuthuria ũyũ wonanĩtie atĩ aaria aa rũthiomi rwa Gĩkũyũ nendainĩ nĩmakoragũo moĩ atĩ kũndũ kũu nĩ kũrĩ ũgwati mũnene. Njeri nĩarorire na njĩra nene ũritũ ũrĩa ahũngũo mahũri moyoga ũgitĩri wa nendainĩ na akĩona atĩ oothe manatũngana na mogwati rũgendoinĩ rwao ta arũĩrĩri aa rũthiomi. Thengia ya kũmenya atĩ kũrĩ mogwati na uhunjia wa rũmena nĩmonanagia ũmĩrĩru na kũgia na hinya wa kũhota gũitiria mogwati macio.

Njeri akongerera akauga atĩ, ndereti ici hamwe na rĩera rĩa kĩũteti bũrũriinĩ citĩ na ithenya rĩa mwanya ũthuthuriainĩ waake. Ithurano nene cia bũrũri wa Kenya, ciekĩkire mweri wa kanana mwakainĩ wa ngiri igĩrĩ na mĩrongo ĩĩrĩ na igĩrĩ, ihinda inini thutha wa wĩra ũyũ kwandĩkwo. Citigarĩte thikũ nyinyi tu gĩthurana kĩa mwaka wa ngiri igĩrĩ na mũgwanja gĩĩkũo, concerns observers had nĩ atĩ nenda cia ũkinyanĩria nĩcingĩahũthĩkire used to invite violence kana gũtuthũra ngũĩ bũrũriinĩ maumĩrĩra mangĩathire mũgarũ na matanya ma aingĩ. Kũringana na researchers kana athuthuria ũtambia wa mũhuhu wa rũmena nĩ kĩmwe kĩa itũmi iria nene cicũngagĩrĩria njũkanĩrĩro cia kĩndũrĩrĩ iria cituthũkaga oo thutha wa ithurano nene. Mwakainĩ wa ngiri igĩrĩ na mũgwanja, nenda cia ũkinyanĩria nĩciahũthĩkire na njĩra nene nĩ ateti na arũmĩrĩri ao gũtambia mũhuhu na rũmena gatagatĩ ka ikundi igĩrĩ iria ciakararanagia ũndũ ũrĩa wacoceire mwaki wa njũkanĩrĩro icigoinĩ imwe bũrũrii.

Mũtugo ũcio ũcũngagĩria  kũmenererio gwa thiomi ingĩ nĩundũ wa ũkuruhania wa thiomi na ũtheri. Gĩkũyũ gũkoruo arĩ rũmwe rwa  thiomi iria ithatũ nyandandũku bũrũriinĩ na rũrĩrĩ rwa Gĩkũyũ gũkorũo rũhotereirie ndũrĩrĩ iria ingĩ gĩũteti bũrũriinĩ kuuma bũrũri wegwatĩire wĩyathi, kũgĩa na hinya wa gĩthirikari, hamwe na kũigũatĩra ũtonga ithenyainĩ rĩa ndũrĩrĩ iria ingĩ nĩgũtuthũraga rũmena na gũĩkũĩrũo kwa Agĩkũyũ na rũthiomi rwao. 

Ũmwe wa arĩa mahũngirũo mahũri ũthuthuriainĩ ũyũ agatũhe ngerekano ĩgie ũrũĩrĩri wa thiomi ati:

“Harî mũndũ waiguire ta nie kũhũthĩra rũthiomi rwa Gĩkũyũ kũĩitũrũra nĩ ũndû mũcokereru na wa kũhunjia ũkabira na ona akiuga noangere ngero.”

Ûhũthĩri wa thiomi cia kĩndũire bũrũriinĩ wa Kenya, thengia ya gũkorũo ũtarĩ na ũũru mwakaini wa gĩthurano rĩ, nĩwonekaga tarĩ kĩgirĩrĩria kĩa ũrũmwe wa kĩbũrũri nĩundũ wa mũĩendo wa rũrĩrĩ wa mũndũ. Ũteti bũrũriinĩ wa Kenya mũnomũno ũkuruhanagio na macindano ma kĩndũrĩrĩ na kĩmbarĩ no ti wa kĩmeciria kana kĩmanifesto. Ũguo, mwakainĩ wa gĩthurano, rĩrĩa ũteti wanyita thing'a, ũcũngagĩrĩria kũmenererio gwa thiomi.

Ngerekano ta icio nĩ kĩonereria kĩnene kĩa wa waagi wa ũkirĩrĩria wa mũthutũkanio wa thiomi nendainĩ.Arĩa mahũthagĩra rũthiomi rwa Gĩkũyũ gũtũma ndũmĩrĩri mũtamboinĩ wa Twitter nĩmekoraga makĩũrio “Nonginya ûhũthĩre Gĩkũyũ?” Ũyû ti ũndũ ahũthĩri aa thiomi ingĩ matatũnganaga naguo. Kũringana na Njeri, “Ciũria ta icio na kĩnyũrũri kĩu gĩtigaga mũndũ na rĩciria atĩ rũthiomi rwa Gĩkũyũ rũtirĩ kĩene na kũrũhũthĩra nendainĩ nĩta kũhaka ndaka handũ hatheru”.

Ahũthĩri aa rũthiomi rwa Gĩkũyũ nendainĩ nĩmaiyũkĩtie ûhũthĩri wa njĩra cia kũĩhitha nendainĩ na ûhũthĩri wa Virtual Private Networks (VPN) irĩ ta njĩra  imwe cia gũĩthema na mogwati ma nendainĩ. Ooho, mĩhwa na ndũmĩrĩri ciao nendainĩ nĩcionanagia ũrũmwe na ũnyitanĩri wao kũng'ethanĩra na mogwati ta maya.

Mũhĩĩnga ũngĩ ũgûmagîra rũthiomi rwa Gĩkũyũ wĩgĩmainie na ûhũthĩri waruo gĩtaaramu, gũtambũrĩka kwaruo na ũrũgamĩrĩri waruo nendainĩ.  Mũhĩĩnga wa mbeere nĩ waagi wa kiibondi ĩrĩ na ũhoti wa kũandĩka na Gĩkũyũ, tondũ kiibondi nyingî iria irĩkuo itirĩ na ndemwa imwe cia Gĩkũyũ, na kiibondi iria cirĩ na ndemwa ici no iria irĩ mĩtamboinĩ ya thimû cia mooko tu. Mũhĩĩnga wa keerĩ ũrĩa ũgũmagĩra Gĩkũyũ nĩ  ũnyinyi wa ũtaũri.

Njeri akĩerethera makĩria arauga atĩ: 

“Ũtungata wa ũtaũri ũrĩa ũheanagũo nendainĩ cia ũkinyanĩria ndũnyitaga mbaru rũthiomi rwa Gĩkũyũ. Ũndũ ũyũ nĩũtuthũraga rũmena kuuma kũrĩ ahũthĩri aa nenda cia ũkinyanĩria arĩa mataragia rũthiomi rwa Gĩkũyũ tondũ matihotaga gũtaũra na uguo makaigua magĩthutũkanio nderetiinĩ nyingĩ.”

Igeria rĩa kũgaacĩria ũgitĩri wa nendainĩ thengia ya ũtiganu wa mĩikarĩre ya kĩndũrĩrĩ

Nĩ mathugunda macio, hamwe na ihĩnga iria igũmagĩra aaria aa rũthiomi rwa Gĩkũyũ ciatindĩkĩrĩirie Njeri kũhinyĩrĩria na kĩo bata wa aaria aa Gĩkũyũ gũkorũo na wĩyathi, gũtĩĩo na gũtambũrũo rĩrĩa marĩ nendainĩ.

“Nĩ harĩ na baata wa gũtambũrũo makĩria na gûtîîo kwa aaria aa rûthiomi rwa Gîkûyû na ohoo kwa aaria na ahũthĩri aa thiomi ingĩ cia mũndũ mũiru nendainĩ cia ũkinyanĩria, na mũno mũno mũtamboinĩ wa Twitter.

Ũmwe wa arĩa mahũngirũo mahũri ũthuthuriainĩ ũyũ rĩrĩa oririo kũheana woni waake wĩgie ũrĩa ûhũthĩri wa nenda cia ũkinyanĩria ûngîgacĩĩra na ũgĩĩe na ũgitĩri makĩria kũrĩ aaria aa Gĩkũyũ acokirie atĩ,

“Ahuthĩri oothe aa nenda cia ũkinyanĩria nĩmabatie gũkũũrana atĩ Gĩkũyũ nĩ rũthiomi oota thiomi iria ingĩ na gũtirî rũthiomi rũgaacĩru kũrĩ rũrĩa rũngĩ.”

Njeri akĩrĩkĩrĩria arĩ na mendekithia merĩ: 

• Kũgĩe na uthundũri wa kiibondi cirĩ na ũhoti wa kũandĩka na kũhũthĩra rũthiomi rwa Gĩkũyũ, kuuma harĩ thimũ cia mooko kinyagia mĩtamboinĩ ya kambiuta. 
• Keerĩ, harĩ baata wa gũtigĩrĩra atĩ nĩ kwagĩa na mootungata ma ũtaũri kũrĩ arĩa mataiguaga kana makaaria Gĩkũyũ. (No kũgĩe na ũkirĩrĩria wa ndũmĩrĩri cia nendainĩ hamwe na ũnyihu wa rũthũũro kũrĩ aria aa rũthiomi rwa Gĩkũyũ nendainĩ korũo nĩ kũrĩ ũtungata wa ũtaũri .

Ĩrĩ ta njĩra ya kũgeria gũĩthema na mĩhĩnga ĩyo na rũũgito nendainĩ, arũĩrĩri aa ihoto cia nendainĩ ta Njeri na ahũngũo mahũri ũthuthuriainĩ ũyũ no marathie na mbeere kũmenyerera rũthiomi rũrĩa rũtiragĩrĩra ũndũire wao. Amu nĩ woni wa “the Kenyan Poet” atĩ   “Rũthiomi nĩruo rũũĩ rũrĩa rũthereragia ũndũire witũ, na rũthiomi rũngĩhuka ona ũndũire nĩwahukaa”.

Ũtaũri wa riboti: Gĩtonga Mũtahi

Did you know the sweetness of Gĩkũyũ?

By Njeri Wangarĩ

Cama wa Gĩkũyũ

Ĩĩ nĩũĩ Gĩkũyũ kĩrĩ cama
Gĩa kabete, Kĩambu
kana Rware Nyĩrĩ
cai, cukari na cabi
kana
chukuru, chabi na chibu
gĩothe gũtirĩ gĩtarĩ wega wakĩo
gũtirĩ rĩtwa rĩtakũria mwana

Nĩũĩ cama wa kwaria Gĩkũyũ
atĩ ũngĩenda no uuge
kũraata kana gũtuma
kũhe kana gũtanaha
mbaara kana haaro
mũtwe kana kĩongo
mũrĩo kana cama

Nĩũĩ cama wa kwaria Gĩkũyũ
ta kuuga
Cũcũ curia cuba hau
Ciana ciaku nĩcioka ciothe
Cukuru nĩ ciahingwo
Waceke tiga ciira rehe cabi