María Alvarez Malvido yéetel Lorenzo Itzá múulbeet le íinvestigasyoon ku k’aaba’tik “Bix u yila’al le (in)seguridaad díijitaal ich le áaktivismo ku beeta’al tumeen maayas tu chik’inil Yúukataan, mayas ku beetiko’ob áaktibiismoi ti’ jeenero waj ti’ díibersidaad sekswaal”.  beeta’ab tumeen Lorenzo Itzá.

Lekéen tsikbalta’ak yóo’lal bioleensya díijitale’ ma’ tu máanchi’ita’al ba’alo’ob ku muk’yajtik máaxo’ob kuxa‘ano’ob ich kaajo’ob, jejeláas bix u t’aano’ob yéetel ku yu’ubikubáajo’ob, jejeláas bix u wíinkilili’ob ku tsikbaltiko’ob lekéen okoko’ob ti’ íinternet. Utia’al comunicador Lorenzo Itzae’ jach k’ana’an u jach yila’al ba’ax ku taal tu paach le je’ela’, ma’ chéen u máanchi’ita’al jejeláas biolensyasi’, beeyxan utia’al u yila’al ba’ax ku yúuchul ti’ máak. Lela’ jach ku yúuchul ti’ maayas ku beetiko’ob áaktibismo yóok’laj díibersidaad sekswaal tu lu’umil Yukataan, Meejikóo.

¿Bix u yiliko’ob séeguridaad díijitaal maayas ku beetiko’ob áaktibiismo, lekéen u cóompartiirto’ob íinformasyoon seensible ti’ Facebook, ti’ WhatsApp ti’ kóorreo éelectrooniko? ¿Ba’ax yaan u yila’aj maayat’aan uti’al u ch’a’anu’ukta’al wa u beeta’al ba’alob utia’al u kaláantikubáaj máak yéetel séeguridaad díijitaal? Le je’elo’oba’ ka’ap’éel k’áatchi’ ku chíikpajaj ich éestuudyosdéekaasos “Bix u yila’al le (in)seguridaad dijitaal ti’ aktibiismo ku beetik maayas yaano’ob tu lak’inil Yúukataan yéetel ku beetiko’ob áaktibismoi ti’ jeenero yéetel díibersidaad sekswaal.”

Uti’al u kaambal máak ti le maaxo’ob kaambalnaja’ano’obe’, Loorenzoe’ tsikbalnaj yéetel k’áatchi’inajij ichil u jaats máak. Tsikbalnaj yéetel jo’otúul maayas oka’ano’ob ti’ jump’éel reed áaktibistas yaan Zací, Yúukataan. Yéetel le ba’alob tu yu’ubaje’ yéetel ka ts’o’ok u yilik jach bix anik le ba’alob ku yúuchula’ –beeyxan tumeen láayli’ xan áaktibiistaj yéetel ku múulmeyaj–, ku ya’alik jejeláas ba’axo’ob u páajtal u beeta’al  utia’al u béeychajal le deerechos díijitaales ku ya’a’alo’, ka u chíikbes le jejeláas ba’ax yaan u yila’aj tu yóo’lalo’.

Maayat’aan

Maayat’aane’ junp’éel máasewal t’aan jach ku t’a’anal Meejiko, chéen tu paach bin ti’ naawatl ba’ale’ ma’ beyi’. Seguun u t’aan gobiernoe’ yaan 795,499 máaxo’ob ku t’aan ich maaya. Zaci’e’ junp’éel ti’ le 106 múunisipyos ku t’aniko’ob maaya tu lu’umil Yúukataan; ti’ le nojkaaja’ suuk u yu’ubal u tsikbal máak ich mayat’aan ti’ u jejeláas k’íiwikilo’ob. Le noj kaaja’ jach turiistikóo, yaan u íinfraestruktuura urbaanáa,  yaan Internet Baanda Aanchai, reed 3G beeyxan 4G. Ya’ab u meyajta’al  turiismo yéetel áartesaniyaa. Le noj kaaja’ líik’sa’ab yook’ u yúuchben kaajil Zací.

Bey tuuna’, le much’táamabalo’ob Centro Cultural y de Derechos Humanos Ts’unu’un Naj (Casa Colibrí) yéetel le múuch’táambal Comité LGBT+ Valladolid, Yucatán ku meyajo’ob uti’al ka chíimpolta’ak derechos’ob yéetel xane’ ka yanak up’éel kuxtalil xma’ bioleensya ti’ ko’olel yéetel ti maaxo’ob ku yu’ubikubáajo’ob LGBTIQ+. Le jo’op’éel máaxo’ob táakpaj te’ estuudyoa’  ku meyajo’ob te’  múuch’taambalo’oba’. Yaan ti’ob 18 tak 60 ja’ab. Ku meyatiko’ob u meedyosil kóomunikasyoon díijitaal. Ku  beetiko’ob kaampanyas ti’ reedes sosyales, ku meyajtiko’ob téecnolojiyas. Tuláakalo’ob áaktibiistas ya’alikibáajo’o’, ku kajtalo’ob tu baandail Zací.  Ku meyajo’ob utia’al ka xu’uluk le bioleensyia de jeeneróo’, uti’al  ka chíimpolta’ak u derechos wíinik, yéetel ka yanak éekidaad dée jeeneróo. Ichilo’obe’ utúul ku t’anik maayai’ yéetel xane’ ku yu’ubikubáaj LGBTIQ+; ka’atúule’ táan u kanik maaya; ka’atúule’ chéen éespanyol wa káastelan ku t’anik.

Bix u yila’al le (in)seguridad digital ichil le aktibismoi le maayaso’ob

Kex yaam wa jaayp’éel leyeso’ob tu lu’umil Meejico ku meyaj u tia’al u kalaanta’’al u seguridaadi le maaxo’ob ku meyaj yéetel le nuku’ulo’ob digitaleso’ob beey je’ex le Ley de Transparencia y Acceso a la Información Pública y Protección de Derechos Personales; le Ley Ingrid; yéetel le Ley Olimpia, u tia’al le maaxo’ob taakpajo’ob le leeyeso’oba’ jach naach anik u k’uchul u k’iinil u tia’al ka beeykunsa’ak yéetel ka kalaantáak jach tu jaajil u kaajalo’obo’. Le leeyeso’oba’, ku tso’oloj ich le estuudioa’, ma’ tu chiikpesa’al le jach bix anik u kuxtal máak, le la’ ku beetik k’aas ti u derechosij le maaya kaajo’ob yéetel le maaxo’ob ku yu’ubikubao’ LGBTIQ+.

Beeyxan, yaan talamilo’ob u tia’al le much’taamabala’ ma’ tu maanchi’ta’al. Beey je’ex, le konteniido ich maayáa ku kompartirta’al reedes sosiaales ku paajtal u yokolta’al u tia’al u koombil mix sikiieera ku ya’alal maax tia’al. U tuul ti le maax taakpajo’ ku ya’alik:

Le u kosmobisyoon maayao’ ts’o’ok u su’utul beey junp’éel ba’al u tia’al chen kombil yéetel le ba’axo’ob ka tukultik wa ka kreejtike’, yaanal máax ku ch’aike’ u tia’al u naajal yéetel le la’ yaan u yila’al yéetel le ku ‘aabatik propiedad intelectual le maako’ob yéetel le máasewal kaajo’ob yéetel te’elo’ u pajtal k wilik bix ku biolarta’a le u deerechos kulturales.

Instagram, Facebook yéetel WhatsApp k’ajóolta’an beey je’ex reedes socialeso’ob yéetel u nu’ukulil u tia’al u tsikbal máak, u ts’a’abal k’ajóolbil ba’alo’ob yo’saj bix u kuxtal máak yéetel le aktibiismo’. Le muuch’taambalo’oba’ ku meyajtio’ob yaaxtanil Facebook u tia’al u ts’aik k’ajóoolbil le ba’axob ku muul beetiko’ob yéetel u tia’al u t’a’analo’ob ¿Bix u seeguir u meyaj ti máak le un’ukulo’oba’ yéetel le platafoormaso’oba’, yéetel bix ku béeytal u yaantal seguridaad ti le maaxo’ob yéetel beeyxan le jejelas ba’alob u muul yojel máak ich le ba’alob digitaaleso’ob?

Akseeso u tia’al k’ajóolbil informasioon ich maaya beey je’ex u p’eel derecho

Le seguridaad digitaal yéetel le maya t’aano’ ma’ chen u tia’al u kalaanta’al le ba’axo’ob ku publikaartik jejelas maako’ob ku t’aniko’ob maaya. Beey je’ex ku chikpejal ti’ le estuudioa’, le u politikasij pribasiidad ku biolentaartik le u deerechoso’ob le maaya kaajo’ob tu meen beeta’an ti u p’eel formaato talam u cha’anu’ukta’al aw beeyxan ma’ tu pajtal u s’ebe k’uchul ti’o’ob yoolal bix anik le kaajo’obo’. Beeyxan, le akseeso u tia’al u k’ajóolta’al le informasioon ich maayao’ junp’éel deerecho lingüiistikóo yéetel kulturaal, beey je’ex tu ya’alaj u túul ti le maaxo’ob taakpajo’obo’:

Wa le u politikasilo’ob le pribasidaadi le platafoormaso’ob ku meyjato’on ku biolentaartik k deerechos yaanto’on tu meen maayaon (tu meen le politiksaso’obo’ beeta’an u tia’al u p’eelilikuunsa’al le maako’ob yéetel ma’ tu ch’achi’itik to’on kaajilo’on) tene’ kin tukultike’ beeyxan le eempresaso’ob unaj u beetiko’ob le politikaas u tia’al kaada junp’éel le maasewal kajo’ob  yéetel le maaxo’ob ku yu’ubikubaob LGBT+.

Seguridad le comunidad LGBT+

Le estuudiosij Kaasosa’ ku chikpesik xan le poliitikas puublikas ku binektik yo’saj seguridaad digitaal ku chiimpooltik le komunidaades LGBTIQ+ yéetel le bioleenciay geenero ku beetik k’aas maases ti le ko’olelo’ob. Beey je’ex ku tsikbaltik u túul ti ti’obe’,

Mina’a junp’éel regulasioon yo’saj le teemaso’oba’ tu meen beeyxan u béeytal u yantal nuukt’aano’ob ichil le reedes socialeso’ob tu’ux ku chikpajal le a’alaj ba’al wa ba’alob ku ya’alal u tia’al u ch’a’a k’uuxta’al máak, diskriminasioon wa ku beetik k’aas ti’ le komuunidad LGBT+ ichil le maaya kaajo’obo’, yéetel mina’an u p’el leey ku jah kalaantik le kaajo’obo’.

Le bioleencia digital ku beeta’al ti u túul ko’olel ku yuuchul tu meen jejelas ba’alob ku yuuchul tu paach. Beey je’ex, le táan u yuuchul baaxal poliitikáa, ku yilpajal le bioleencia maas ya’ab u teenal ku yuuchul ti’ le ko’olelo’ob u tia’al u ya’ala ma’ patal u meyajo’obi’ wa u ch’a k’uxta’alo’ob ma’ jach beey u yuuchul wa u túul xiib ku baaxtikáa.

Beey je’ex ku ya’alik u tuul ti le maaxo’ob taakpaj ti le estuudioa’ ku ya’alike’, “tu láakal maaxe’ ka’abet u yu’ubkubaj ma’ sajak le ken u beet wa ba’ax ich le reedes sociaaleso’ob wa le ich birtualidaad”. Junp’éel ti le yaax ba’alob ku afektaartik le inseguridaad yéetel bioleencia digitaalo’, ku ya’alik Loorenzoi, le k’aas ku beetik ti le u salud mental máak. U muuk’yajtik máak bioleencia digitaal ku beetik u lu’ubsik u yool máak, u chi’ichnaktal máak, ku beetik u tukultik máak ma’ tu pajtal u beeta’al u la’ak ba’al, ku betik ma’ u seb beeta’al wa ba’ax tiolal le ken úuchuk le ba’aloba’ ¿Bix túun ku pajtal k tuukultik, estrateegiasij seguridaad digitaal ku taakbesik le u seguridaadi le kaajo’ob ku beeta’al k’aastio’ob? ¿Bix unaj u yúuchul kaansaj u tia’al le maaxo’ob yaano’ob ichil le komunidaad LGBTIQ+?

Kaansaj yéetel ba’alob u k’ajóol kaaj

Ti le jo’ túul maaxo’ob takpajo’ob u tia’al le estuudioa’, chen ka’atul u ch’a’amob kuursoso’ob yo’sal seguridaad digitaal. U tuule’  tu yiknal Secretaría de Seguridad Pública yéetel u laak’e yéetel le Red Nacional de Defensoras de Derechos Humanos. Le much’taambala’ beey xan u yensmajo’ob taayeres u tia’al tu laakal kaaj yo’saj bioleensiai geeneróo yéetel práktikas digitaaleso’ob ichil le reedes socialeso’ob.

Le ba’axo’ob beeta’ab tu meen le maaxo’ob taakpajo’ob ich le estuudioa’ u tia’al u kalaantikubao’ yaan u yila’i yéetel estrateegiasij pribasiidad, beey je’ex u makiko’ob le kaamaraso’ob yéetel u mikroofonoi le komputadooras, u mak’antiko’ob junp’éel konfigurasioon personalisaada u tia’al ma’ tu laakal maax ku yilik le le ba’axo’b ku ts’ak k’ajoolbil, chen ti el maaxo’ob ku tukultiko’ob de koonfiansa, beey je’ex le “Close Friends” yaam ti Instagram. Le ba’alob ku beta’ala’  ku beetik u kalaantik le bix u yila’al máak ich internet yéetel u perfil. Chen ba’ale’, ma’ tu utskiintik tu láakal le ba’alob k’aas yaan tu paach tan ketik le maaya kaajo’ob yéetel komunidaad LGBTIQ+, yéetel ku beeteik ma’ taakpajal ya’ab maak yéetel u yeetel u beeta’al jejelas konteniidoso’ob yéetel utstu yich máak beey u tia’al tu láakal máak ku yookolo’ob ich internet yéetel le  jejelas bix u tuukul wa u yu’ubku máak. Beey je’ex u tsolik u tul ti le maxo’ob taakpajo’ob ti le estuudioa’,

Tu meen le ba’ax’ob yaan tu paach le akseso u ti’a’al u k’ajóoltal informasioon yosajl le teemaso’ob jach delikaadoso’ob jach talam, yaam teemaso’ob ka’anan u tsikbalta’al ba’ax kex ma’ uts u yu’ubal tu meen tu láakal máak wa le ken publikarta’ak ich reedes socialeso’ob, u láak’ xane’ letie ba’alob ku ts’aik u k’ajóol le u kimitéj LGBTIQ+ yo’saj salud mental, salud seksual wa le u maarchai le orguuyo. Le ba’alob ku ts’abal k’ajóolbil ku beetik u ts’bta’al k’a’ak’as ba’alob, a’alaj ba’alob ku beetik u ya’ala ma’ patal le ba’alob ku beetik le paaginao’ wa ich le kaajo’, beeyxa’an a’alaj ba’al homofóbicos, transfóbicos wa lesbofóbicos.

Le a’alaj ba’al ich reedes socialeso’ob, ku ya’alik Lorenzoi, junp’éel bioleencia digitaal jach chiikpajij ti ñe estuudio’, jach ku yuuychul ti le maaxo’ob aktibiistas jach suuk u beeta’al bioleensia digital ti’ob, beey xan ku yuuchil ti le maaxo’ob ku kaalintiko’ob le lu’umo’obo’ wa ku kaalantik le deerechos máa, jach chiikaa’an yéetel seeb u yuuchultio’ob bioleensyai diskriminasioon.

Ba’ax ku pajtal u beetáal

U tia’al Loorenzoi, u ch’eensa’al le bioleencia yéetel inseguridaad digitaalo’ ka’abet u meyajta’al yéetel jejelas discipliináas u tia’al u beytal u beeta’al materialeso’ob ich maaya u tia’al cha’antbil u tia’al u ts’a’abal k’ajoolbil le ba’ax yaan tu paach le seguridaad digitaal yéetel u yojeelta’al ba’ax u pajtal u beeta’al le ken uuchuk ti maak le bioleensia. Yéetel le ba’ax tsikbalta’aba’ jach ila’ab bix le ba’aloba’, Loorenzoi ku ts’ak k’ajoolbil le ba’axo’ob u pajtal u beeta’al:

• U beeta’al taayeres wa kuursos u tia’al u kanik máak bix u pajtal u nabegaar máak yéetel seguridaad yéetel u kaansa’al ba’alob ti u láak’ maako’ob yaabo’ob ti jejelas kaajo’ob.
• U beetpajal inbestigasioones yéetel jejelas kasosij estuudios beey je’ex le la’, u tia’al u yantal ya’ab dibeersidad wa junp’éel múuch’ maak’ob ku taalo’ob ti le maaya kajnalilo’ob u lu’umul Yukatán. Le lo’oba’ u chuunil u tia’al un je’ets’el junp’éel aagenda puublikáa yaam u yila’al yéetel le seguridaad digitaal yéetel le poliitikas puublikas ka u beet uts ti le maaya kaajilo’ob tu lu’umil Yukatán.
• Le materialeso’ob ka’abet u beeta’al yéetel tukulta’an u tia’al le jejelas u eedasilo’ob le mayaso’ob yaano’ob tu lu’umil Yukatan.
• U taakbesa’al le mayas yano’ob ichil le komuunidad LGBTIQ+ u tia’al u beetpajal politikas puublikas yeetel u tuukil kaaj, jach unaj u yaaxebeta’al u tia’al u atendeerta’al le maaxo’ob ts’ok u yuuchul ti’ob bioleencia digitaal. U tia’al u beetal le la’ unaj u maanchi’ita’al le ba’aloba’:
• U beetpajal much’taambalilo’ob u tia’al u yuuchul meyaj yéetel le mayas jach u k’ajoolo’ob le ba’axo’ob yaan u yila’al yeetel internet beeyxan seguridaad digitaal u tia’al u ch’achi’ital le recomendasioono’ob kulturalemente pertinenteso’ob
• U kaansa’al le maaxo’ob yaax ku t’aano’ob yéetel le maaxo’ob uuch bioleencia digitaal u tia’al ma’ u rebiktimizaartalo’ob, ma’ u inbadirtik u pribasidaad, yéetel ma’ u biolentarta’al le maaxo’ob tan u beetiko’ob junp’éel demaanda wa denuuncsiáa. U taakbesa’al le serbidoores puublikos, peritos informaatikos, forenses informaatikos, much’taambalil maako’ob. Le kaansajilo’oba’ unaj u yilaa’al le temaso’ob beey je’ex le cosmobisioon yéetel u t’aan le maaya kaajo’ob.
• U beeta’al kaampanyas u tia’al u yojeelta’al tu’ux u béeytal u bin máak le ken uchuk bioleencia digitaal, ba’ax unaj u beet’al yéetel u yantal medios aksesiibles u tia’al u denunsiaarta’al, tuukulbil bix le maaya kaajo’ob yéetel bix u t’aano’ob ich maaya.

Wa k k’aat k tukultik bix le ba’alob ka’abet u beeta’al u tia’al y yantal seguridaad digitaal u tia’al tu láakal maak ku keyajo’ digitaal, lelo’oba’ unaj u chiimpoltik le u jejelas bix anik u kuxtal le kaajo’ob, bix u yilikuba máak, bix anik u t’aano’ob ke meyaj u tia’al u máak’anta’al le teknologiiyas. Beeyxan, in k’aajóoltiko’on le ba’ax uuch kaajak u beetiko’ob le aktibiistas yéetel le ba’axob u jach ojelo’ob yéetel le laak’intaj ku beetiko’ob ti le kaajo’ob u  ti’a’al u kaakalaantiko’ob le u yu’ubal u t’aan máak ich le talamilo’ob yaanti’ob beey je’ex bioleensiáa, beey je’ex le ba’axo’ob ku yuuchul ti le maaya kaajo’ob beeyxan le yaano’ob ichil le u komunidaadij LGBTUQ+ Zací.