Dagbani Wikimedians ban be Ghana Pohim Zuɣu Maŋgubu sochibisi shɛli bɛ ni yɛn kpuɣi ka tooi duhiri bɛ balli yuli.

Illustration by Hashim Samiru for Rising Voices

Dimbɔŋɔ yila gbaŋ shɛli din yuli nyɛ ”Digital Security and Online Safety Concerns: A Case Study Approach for Dagbani Language Activists and Researchers in Ghana” ka ŋun sabi li nyɛ Sadik Shahadu.

Tun Silimiin’ goli January, yuuni 2022, daadam biɛligu ban be Ghana ka bɛ kalinli yiɣisi miliyɔŋ pihita ni ata la puuni, ban mali intanɛɛti kuri bukaata kalinli daa paai miliyɔŋ 16.99. Dagbani Wikimedians, ban nyɛ buɣibahi ban tɔɣisiri Dagbanli, nyɛla ban yina ni nimmohi ni bɛ ti zaŋ bɛ balli maa m-pa pohim zuɣu ka tabi sɔŋ ka di yuli du. Tɔ amaa, lala buɣibahi ŋɔ nyɛla ban nyɛri yɛlimuɣisira ŋan jɛndi pohim zuɣu maŋ gubu polo. Lala yɛlli tumi ka di bo soya n-laɣim tuhi li.

N nyɛla pohim zuɣu bala kpaŋsibu buɣubaa, vihirovihiro, ka lahi Wikimedia sabisabira ŋun yi Tamale din be Ghana la. N nyɛla Dagbana alali ŋun tɔɣisiri Dagbanli, ka bohim li shikuru ni. N lahi nyɛla Wikimedia nim ni ti so shɛhira Gbaŋ ni o baŋsiri niriba zaŋ kpa Wikimedia polo. N nyɛla ŋun daa pahi ka bɛ kpa Dagbani Wikimedians User Group; mani n-lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Dagbani Wikimedians User Group. Mani n-lahi nyɛ zuɣulan zaŋ ti West African Indigenous Language ^[1] din be Art+Feminism ka lahi be Wikimedia Language Diversity Hub saawar’ gbaariba la ni. Baayan Wikimedia ŋun nyaanga, n lahi be UNESCO ”Open Education for Better World” program la shaawar’ gbaariba la ni ^[2]. N lahi nyɛla Mozilla Open Leader X Fellow ^[3], ka nyɛ MozFest baŋsim lɛra, ka lahi nyɛ buɣubaa zaŋ ti Mozilla Festival 2023 yuuni.

Dagbani Wikimedians User Group ^[4] nyɛla Wikimedia Foundation nim kparibɔɣu ka lahi nyɛ ʒɛngama zuɣu laɣingu din be Ghana ka di tuma nyɛ di sɔŋsi ka Mole-Dagbani bala zaa kpe Wikipedia mini di mabihi la ni zaa. Tun 2019 yuuni la, n nyɛla ŋun sɔŋsi ka di sabi lahabaya pam Dagbani Wikipedia incubator, ka lahi sɔŋsi ka di libigi lahabal’ kpana din be Media Wiki ni, pɔi ka bɛ daa naan ti saɣi ti Dagbani Wikipedia ni di zani di gama zuɣu ^[5] 2020 la.

Dagbani, bɛ ni lahi mi shɛli Dagbanli, ni Dagbanle la, nyɛla Gur balli din be Ghana mini Togo tudu yaɣili. Ban yɛrili ni alali kalinli kuli paai 3,160,000 ^[6]. Dagbanli nyɛla baŋsim yaɣ’ shɛli din kpa talahi shikuru bihi primary mini JHS ka lahi nyɛ baŋsim yaɣili nti shikuru bihi ban bori li shikuriti pam ni Ghana tudu yaɣili. Di mini ban yɛri Dagbanli galisiya Tudu yaɣili la zaa yoli, bɛ tooi zooi ka bɛ diri alizama la Silimiinsili ni intanɛɛti zuɣu, kaman Ghana bali shɛŋa dabam gba ni niŋdi shɛm. Dagbanli lahi pahi bala piniyini (11) shɛli gɔmnanti ni pii ni bɛ wuhiri li Ghana shikuriti ni. Tun yuuni 2020, karimbanima mini ban puu biɛri zuliya toon’ tibo zuɣu nyɛla ban nyɛ ninyambo pam ni tohisabi Dagbani Wikipedia ^[7] zuɣu. Bɛ nyɛla ban sɔŋsi ka Wikipedia, Wikidata, ni Wikimedia Commons niŋ viɛlim Dagbanli ni.

Kpahmbu Din Yi Dagbani Wikimedians Mabiligu Dundɔŋ ni na

Yaɣili ŋɔ, pirimla n ni pahi Rising Voices nim Digital Security Project vihirovihironim ni la, ni ni nyɛ toondana zaŋ ti Dagbani Wikimedians User Group la zuɣu, m borimi ni nya Dagbani Wikimedians nim ŋɔ milinsi zaŋ kpa pohim zuɣu maŋ gubu. Di zuɣu ka n niŋ vihigu ŋɔ ka di taachi nyɛ “Digital Security and Online Safety Concerns: A Case Study Approach for Dagbani Language Activists and Researchers in Ghana”. Yaha, n daa borimi ni m baŋ yɛlimuɣisir’ shɛŋa din be bɛ tuma ni, ni di damdi bɛ wikimedia tuma shɛm. 

Pohim zuɣu maŋ’ gubu gbunni lee nyɛla wula n-zaŋ ti Dagbani Wikimedia nima? Yɛlimuɣisira dinnima n-lee mali ba? Wula ka bɛ lee mali bɛ balli maa n-kuri bukaata intanɛɛti pohim zuɣu, ka tahipɔŋ din zuɣu ka di lee be baayan Wikipedia zuɣu? Bohisi ŋɔ pahi bohi shɛŋa n ni daa bohi gandammoya, m mini ba alizama ni. 

N ni daa yɛn pili vihigu ŋɔ, n daa molila molo Dagbani Wikipedia User Group WhatsApp dundɔŋ ni ni bɛ pii bohi labisiriba pubu buta zuɣu, paɣa yino, univɛsity shikuru bila, dabba ayi, ban nyɛ zuliya yɛlitɔɣa gandammoya ka lahi nyɛ karimbanima m-be Tamale. Vihigu maa tuma ni, n daa lahi laɣim niriba pishi yinika ban nyɛ ninvuɣu pala ni ninvuɣu kura zaa ka be Dagbani Wikimedians User Group m-bohi ba bohisI. Din yɛn chɛ ka labisibu yina yaɣa zaa, n daa yulila ban yɛn labisi bohisi maa ni nyɛ bali shɛli (paɣa bee doo), bɛ ni yi shɛli na, ni bɛ ni chaŋ shikuru paai shɛm. Kobiga puuni, ban daa labisi bohisi maa daa yiɣisila vaabu pisopoin ni ata (73%) daa nyɛla dabba, ka paɣaba mi yiɣisi vaabu pishi ni ayopɔin (27%), ka vaabu pihita (30%) mi nyɛ shikuru bihi.

N ni nyɛ gandammoli ka lahi nyɛ wikimedia sabisabira la zuɣu, n daa kpahimya ti nya salo pam be dundɔŋ maa ni tooi zooi ka bɛ malila sooshal midia n-tumdi bɛ zuliya yɛlitɔɣa kpaŋsibu tuma. N ni daa bohi ba ni bɛ ni tooi zooi ka bɛ niŋdi binshɛɣu pohim zuɣu, nti pahi bɛ tangalimia zuɣu, bɛ da yɛliya ni bɛ VoIP applications kamani WhatsApp mini Facebook m-boonila niriba. Bɛ puuni yino daa yɛliya:

Saha shɛŋa biɛni m bahirila photonima. N malila n nu'chee ni baŋa n-kpɛri intanɛɛti ni n yi ti be yiŋa; m bi tooi nyari saha n yi be tuma shee. Yuŋ ka n tooi nyari saha  n-kpɛri di ni n yi yi tuma ni n-kuli yiŋa. Saha shɛli n ni kuri nu'chee ni baŋ ni ŋuna, di doli n ni be shɛli ni maa ni tiri ninyambo shɛm, ka lahi doli di ni mali ma nyaɣisim shɛm. Di ni tooi paai kamani hawa yini zaŋ chaŋ hawa dibaanahi biɛɣukulo. M mali li diri alizama ni n simnima mini n dɔɣiriba. N tooi dira alizama ni mbiɛli ŋun sambanni la. Ban be sambanni maa ban ŋuna, WhatsApp video call ka n-tooi mali diri ba alizama. N tooi lahi mali li n zaŋdi photonima wuhiri n simnima mini dɔɣiriba.

Dagbani Wikimedians ni bi pɔhim zuɣu maŋ gubu

Yɛltɔɣa yini shɛli din daa yi polo saha shɛli n mini ba daalizama puuni wuhiya ni bi pam pun mi pɔhim zuɣu maŋ gubu yɛltɔɣa amaa ka leei bi mi di anfaani nima bee tuma niɛn’ shɛŋa bin ni tooi zaŋ gu’ bi maŋa pɔhim zuɣu. Bɛ daa lahi wuhi ni bɛ ka Lahabali bɛ ni ni tooi niŋ shɛm gu bɛ maŋa pɔhim zuɣu. Bɛ daa lahi ka lahabali zaŋ jɛndi bɛ ni yɛn tooi niŋ shɛm n-gu bɛ tabibi tuma nɛma ka chɛ ŋmaai bahi. Gbaai yihi bɛ niriba biɛla, bɛ pam daa ka lahabali  zaŋ kpa sochibisi dibaa ayi din bɛni n guri lahabaya mini salo akaunti nima ka siliminsi boli li “two-factor authentication” la.

Bɛ ni yino daa yɛliya, “din chɛ ka m-mali “Facebook” mini “WhatsApp” n-kuri bukaata n-nyɛ, di ni n-niŋ bayana ka niriba pam lahi mali li kuri bukaata n-ya polo.

N-ni tooi zaŋ lahabali yini m-bɔ n-gbaai salo pam ni n yikperilana nim pam. Di mali yaɣa pam.” Kamani kɔbigu puuni vaaibu pihiyɔbu ban daa labisiri bɔhisi ŋɔ bi zaŋ bɛ yu'maŋa n niŋ social media, amaa bɛ yu’ pa shɛŋa niriba ni daa mi ba, ka shɛba mi zaŋ bɛ yu'maŋa din yɛn chɛ ka niriba tooi baŋ ba a laha.

N-ni daa bɔhi ba bɔhasi zaŋ jɛndi bɛ ni niŋdi binshɛŋa lala pɔhim zuɣu gara nim ŋɔ ni, n-daa baŋ ya ni Dagbani baŋsim bayana dundɔŋ ŋɔ nima nyɛla ban mali pɔhim zuɣu lahabali churi bee silimiinsi ni boli shɛli “Social Media” la, n laɣim di dɔɣim ni zosimli, ka tooi tiri taba lahabaya zaŋ jɛndi bɛ maŋamaŋa biɛhigu biɛɣukulo kam ni lahabaya. Bɛ shɛba gba daa yɛliya ni pɔhim zuɣu sɔŋdi ba ni asafihili dɛma. Ka shɛba mi lahi mali li n-bori tuma kpuɣ'bu soya. “Din chɛ ka m-bori pɔhim zuɣu yɛltɔɣa nyɛ mi,di chɛ ka m-mini niriba pam pɔha yoori taba. Di lahi sɔŋ di ma ka n-wuligiri vidio nima mini anfooni nima Snapchat, Twitter, Instagram ni Facebook zuɣu. Di lahi sɔŋ di ma ni asafihili diɛma. “

Yaha, n-lahi nyɛ ka bɛ pam mali baŋsim zaŋ jɛndi ashili bihi (passwords),PINs,ni patterns, ni di gu bɛ tabiibi binyɛra ka chɛ bɛ ni bi ti shɛba soli ni bɛ zaŋ li ku bukaata nima. Lala bɔhasi ŋɔ laɣim bɔhi ŋɔ puuni, n-daa nya ka kɔbigu puuni bɛ vaaibu pihiyɔbu pohim zuɣu yaɣa,taliŋ kpanjɔri,bee pɔhim lahabaya yaɣ'shɛŋa ka bɛ na min ŋmaai ka chɛ ba. Shɛba daa yɛliya ni bɛ min zu bɛ nuchɛbaŋsi ni liɣiri (silimiinsi ni boli shɛli “mobile money”) bee pɔhim zuɣu liɣiri sɔŋbu saha shɛli ha. Yaha,kɔbigu puuni,bɛ ni vaaibu pishi n-min tiligi ka chɛ ban ŋmaari niriba pɔhim zuɣu nabiɛri mini yɔhiŋ,ka kɔbigu puuni vaaibu pia ko n-daa ŋmɛ nyɔɣu ni bɛ ʒin nya lala pohim zuɣu ŋmaabu ŋɔ mini di taba bee ka bɛ ŋmaai ba bahi pɔhim zuɣu bɛ biɛhigu ni.

Niriba dihitabili ni sochibi shɛŋa din ni tooi wuligi lahabali zaŋ jɛndi pɔhim zuɣu yaɣa gubu mini di taɣ'bu daa nyɛla noli ni baŋsim lɛbu din nyɛ vidio mini sabbu zaŋ jɛndi gubu. Din nyaaŋa,vidio nima din ni tooi wuhi niriba wuligibu gara-nima zuɣu (platforms) kamani “YouTube” ni tooi sɔŋsi ban mali zaɣa ka bɛ bɔhim pam zaŋ chaŋ bɛ ni yɛn niŋ shɛm n-tooi gu bɛ ni nyɛ shɛba pɔhim zuɣu,ka lahi niŋdi pɔhim zuɣu yaɣa kampeei nima din ni chɛ ka “Google” kukoli vihigu tooi ti ba vidio shɛŋa din mali anfaani.

Din ChƐ Ka Vihigu ŊƆ Mali Anfaani  N-Titi

Vihigu ŋɔ nyɛla din kpa talahi dama Dagbanli nyɛla balishɛli din dii ka yee Ghana tiŋgbani ni. Ti ninvuɣ'shɛba ban mali zaɣa ni bala,di tu ni ti zaŋ ti balli n-pa pɔhim zuɣu ka kpaŋsi ninvuɣ'shɛba ban tɛhi ni bɛ ni tooi zaŋli tum tuma bee ka bɛ ni tooi nyali pɔhim zuɣu ka baŋ di daanfaani.

Vihigu ŋɔ niya kpala di wuhi pɔhim zuɣu tabiibi maŋa gubu ni ban mali zaɣa ni bala ni yɛn niŋ shɛm n gu din wuhiri bɛ ni nyɛ shɛba pɔhim zuɣu.

Kamani n-ni pun yɛli shɛm, n-nyɛla ŋun be Dagbani baŋsim bayana tuma ni tum yuuni 2017,sahashɛli di ni daa na be baŋsim bayana kundi dahimbu ni (Test Wikipedia/Incubator ).

M-mi laɣingu ŋɔ viɛnyɛla,amaa binshɛɣu n-ni daa bi mi pam nyɛla bɛ milinsi zaŋ jɛndi pɔhim zuɣu tabiibi maŋa gubu mini pɔhim zuɣu ashiya. Laɣingu ŋɔ bɔhasi bɔhibu la ni,bɛ ni yino daa yɛliya, 

N-dihitabili ni bɔhasi ŋɔ laɣim bɔhi ŋɔ nyɛla din yɛn sɔŋsi Dagbani baŋsim bayana dundɔŋ ŋɔ ka ti tooi nya maligu zaŋ ti ti yɛlimuɣ'sira, zaŋ jɛndi sahakam chiriŋ mini ŋmaari shɛŋa ti ni tooi nyari ti WhatsApp dundɔna la ni. N dihitabili ni kadama di zaŋ wuhi salo ni sɔŋ ti ka ti bɔhim pam zaŋ kpa pɔhim zuɣu tabiibi maŋa gubu din ni chɛ ka ti kuli ni tooi tumdi ni kpaŋ maŋa din ni chɛ ka ti tooi zaŋ ti balli m-pa pɔhim zuɣu.

Vihigu ŋɔ niya daa nyɛla di chɛ ka Dagbani baŋsim bayana dundɔŋ ŋɔ nya milinsi zaŋ jɛndi pɔhim zuɣu tabiibi maŋa gubu. Yaha, ka lahi nya ninneesim zaŋ jɛndi bɛ tɛha mini yɛl'bɔra. N-nyɛla ŋun yina ni sochibisi ni sɔŋsi, zaŋ jɛndi vihigu shɛli din niŋ ŋɔ ni m-milinsi zaŋ chaŋ n-toondaan tali polo mini n-ni lahi be dundɔŋ din nyɛ Dagbani laɣingu dini ŋɔ:

• Ghana tu ni di bɔ zalikpana din yɛn gu ban mali pɔhim zuɣu tabiibi gara nima (platforms) n-tumdi tuma balle gar'shɛŋa din ka lɛbigibu sɔŋsim zaŋ ti ti dundɔna ni bala.
• Di tu ni pɔhim zuɣu tabiibi maŋa gubu nɛma niŋ bayana n-ti dundɔŋ ni bala ka bɛ ni tooi nyali sahashɛli kam.
• Di tu ni di lɛri shikuru bihi pɔhim zuɣu tabiibi maŋa gubu baŋsim,di bahi bahindi University shikuru bee Senior High shikuru bihi; din ni chɛ ka niriba ni tooi baŋ bɛ ni ni tooi niŋ shɛm n-gu ka taɣi bɛ pɔhim zuɣu tuma.
• Di tu ni gɔmnanti zaŋ o kpalanzuya gbuni tangalifoon tuma duri ni kpamba kamani “Ministry Of Education”, “National Communication Authority”, “Alliance For Affordable Internet”, n-ti pahi “National Communication On Civic Education” ka bɛ yina ni pɔhim zuɣu tabiibi maŋa gubu lahabaya mini baŋsim lɛbu tuma nima zaŋ ti sokam ni balli kam zaa.

Di tu ni tiŋgbani ŋɔ mali zaligunima din yɛn guri ka taɣir ban zaŋdi tabiibi n-kuri bɛ bukaata nima ka lan tooi chɛ ka fukumsi gbubi bɛ tuma maa. Di tu ni di kpaŋsi tabiibi yaɣ'shɛŋa din na yirina ka be ti dundɔna balla ni,din ni chɛ ka ban mali zaɣa ni bala ni ban mali li n-kuri bukaata pahi ni tooi nya di milinsi ni soochi. Di ni daa niŋ ka pɔhim zuɣu tabiibi maŋa gubu nɛma mini binyɛra bi niŋ bayana Dagbani ni kamani silimiinsili mini faransi yɛltɔɣa (French) dina la  daa nyɛla yɛlimuɣ'sirili zaɣ'titali.

Dimini pɔhim zuɣu lahabaya  na bi saɣiti Dagbani lɛbigibu,ban be din ni zaa di yuya ni bɛ mali tabiibi binyɛra din nyɛ ti dundɔna ni bala dini; ti mali shili ni ti chɛ ka di niŋ.