Kichwa llaktapi imashinatak Internetman yaykunakun

“Otavalo llaktapi Internetman yaykushpaka imashinatak kamarin shinallatak Facebookpi, WhatsApppipash ima shinatak kichwa shimi katikun” kayka Alliwa Pazmiño shinallatak Rising Voices yanapaywan taripayta rurashka kan.

Ecuador mamallaktapika 13 mamallaktayukkuna paykunapa shimikunawan, kawsaykunawan, tantanakuykunawan, shinallatak paykunapa ruraykunawanpash kan, shinami Kichwa runakuna. Ñukanchikpa runa shimi, ecuadormanta Kichwa kan, kay pachakunapika chinkarina pachapimi kan: ^[2] taytakuna mamakuna mana wawakunaman yachachikpi shinallatak wawakunapash mana rimashpa katikpi.

Kunan pachapika zirma pankakunaka llaktapipash kan. Imashinatak kichwa shimi chay zirma pankakunapi kawsashpa katikun. Otavalo llaktamanta runakuna chay pankakunaman yaykushpaka imashinatak kamarinakun. Internetta charinkapakka ima llakikuna tiyan.

Kay killkashkapika kichwa taripak kashkamanta wakin yachakuykunata riksichipani, kay rurayka Rising Voices tantanakuypa yanapaywanmi karka. Kay taripaypika wakin tapiykunata kutichinkapakmi karka Otavalo llaktamanta runakunaka Internetman imashinatak yaykunakun, imashinatak kamarinakun shinallatak kichwa shimika Facebookpi, WhatsApppipash imashinatak kawsashpa katikmanta kan. Otavalo kitika chunka shuk kitillikunata charin, chaykunamantaka ishkay llaktakunapi kan shinallatak iskunka kitipillatak kan. Kay taripaypika ashtawanka Kitillikunapa runa pushakkunamanta riksinkapak.

Nukaka kichwa rimak kani, shinallatak kay killkaypika ñukapa taripaymantami kan, shinallatak kichwa runa kaymanta, kay llaktamanta kaymanta: imashinatak taripayta ruranamanta, llamkayruraytapash paktachishkani shinallatak kichwa taripak shina wakinkunawan rimashkani taripayta rurankapak. Ishkay pushakkunatami tapuykutichita rurarkani, paykunaka 35 watayuk karka. Paykunata tapurkani ashtawanka runa llaktakunamanta kakpi, kichwa shimita rimakkuna kakpi, shina yachankapak imashinatak runa llaktakunapika Internet chayakun, Facebookpi, WhatsApppipash imashina runa shimi kawsakun, shinallatak imatatak rurana kanchik kamarinkapak. Kaykunamanta mana taripaykuna tiyashkachu. Ashtawanka kichwa shimipi taripayta rurashpa.

 Otavalo llaktapi kichwa shimi

Imbabura markapika sukta kitikuna tiyan, shukka Otavalo kan, kayka Quitopa chinchaypi, Ecuadorpa kapakllaktapa kuskapimi sakirin. “Pakari tambu/ Valle del amanecer” shutiwan riksirin mana kashpaka “Tawka kawsaypurapa kiti – Ciudad Intercultural”, tawka kawsaykuna tiyaymanta kan. Otavalopika 110 waranka runakuna kawsan, shinallatak ashtawanka runakunaka makiruraypi llamkan, kipaka tarpukkuna, wiwakamakkuna shinallatak katukkkunapash kan.

Kay suyukupika ñawpa pachamantallatakmi, runa shimikunata español shimi anchuchishpa rishka. Otavalo llaktapi kichwa shimika llakipi kan mana wawakunaman kichwapi rimakpi. Ecuador mamallaktapa shimikunamanta taripakunapika ^[3], Marleen Haboud (2017), 70% kichwa runakunami mana kichwa shimipi rimanakun nin. Chayka 10 kichwa ayllukunamantaka 3 ayllukuna wasipi kichwapi rimankuna.

Kay pachapika zirma hillaykunataka imapatak kan. Kichwa shimita kawsachinkapak alli kanchachu.

Otavalo llaktapi internetta charinamanta

Ayllullaktakunapika internet tiyanmi, chayka radio enlacewan kan. Shinapash, mana tukuykuna wasipi internetta charita ushanchu ashtawanka kullkimanta kan, internetta charinkapakka kullkita kuna kan. Kitimanta karulla llaktakunaka kullkimanta mana kashpaka  chaykaman cobertura mana paktakpimi wakin wasikunalla internetta charin. Ayllukuna tarpukkuna kakkunaka mana tawka kullkita charishpa mana tukuypacha internetta charinchu, chaymanta asha asha willi willipi churankapak ushankuna.

INEC kamaywasipa zirma hillaykunamanta willaypika ^[4], 61,7% kitikunapi ayllukunaka Internetta charinkuna, ayllullaktakunapika 34,7% chayka cable mana kashpaka modemwan charin. Mamallaktapa ruraykunaka ashtawanka kitikunapakmi kashka, imashina Infocentros shutishkakuna tiyan. Kaykunaka kitillikunapi churashka kan, chaypimi Internetta mana ima kullkita churashpa chay kuskapi charita ushan shinallatak zirma pankakunamantapash asha yachachinmi, ashtawanka maykankuna mana wasipi, willi willipi mana interneta charikkunapa ashtawanka kan.

Imashina taripaypi yanapashkakuna nirka, Internetka tukuypak mutsurishka tukushka. Covid-19 unkuypachapika, yachaykunaka zirma pankaman yallirka shinallatak Infocentroska yachakukkunapak kuska wasipi ruraykunata paktachichun yanaparka. Shinapash, mana karu ayllullaktakunapak paktarkachu. Kay llakikuna rikurirka, ayllukunapi mana Internetta charirka shinallatak wakin hillaykunata mutsurirka yachaykunata katinkapak. Imashinata tapuykutichipi nirkakuna, puntaka wakin yachaykunapak Internetta mutsurirkami, llaki unkuypachawanka ashtawan mutsurishka tukurka zirma yachaykunata katinkapak.

Facebookpi shinallatak WhatsApppi imashinatak kichwa shimi kawsakun

Kay pachapi Internetka punchan punchan tukuy ruraykunapak shuk mutsurishka kan, mashikunawan, ayllukunawan rimankapak, willaykunata maskankapak, imatapash rantinkapak mutsurishka kan. Chaywanka mushuk willaykuna wiñarishka, zirma pankakunapi ñapash rimankapak. Chay taripayta rurashkamantaka, redes sociales WhatsAppta shinallatak Facebookta ashtawan charinkuna, chay nikipi.

Tukuymantaka, kichwa shimika mana killkarikunchu, wakinkunaka mashikuna mana kichwa rimakkuna kakpi mana kashpaka kichwa rimakkuna kashpapash mana kichwapi killkankapak ushakpi kan. Wakin wichashka kuskakuna tiyanmi, shukkunapaklla, maypi kichwapi rimankuna, taripaypi yanapakkunaka nirka, wakin tantanakuykunata ayllullaktamanta, apunchikwasimanta charikta, shina uyarikunata kachashpa chaypika kichwapi rimankuna.

Taripaypika kitillikunapa Facebook pankakunaka castellanopilla llaktakunaman willachin, pushakkunapak pankakunapika wakinkunaka kichwapi kan shinapash castellanopi ashtawan kan. WhatsApppipash castellano shimipi kan; kichwa shimika wakin tantanakuykunapaklla, maypi kichwa rimakkuna kakpi shinallatak uyarikunata kachashpa. Tukuymantaka, taripaypi llukshishkakunaka, ashalla kichwa shimipi killkanakun shinallatak kaykunaka ishkay yuyaykuna rikurin: runa shimi ashtawan sinchiyachina rikurin shinallatak wakinkunaka kichwa shimipi killkankapakka sinchi kan nishpa rikun.

Willaykunapi shinallatak zirmapi imashinatak kamarin

Internetman yaykunkapak mana tukuykuna charinchu, shinapash redes socialeska Kichwa- Otavalo ayllullakkunaman yaykushkami. Zirmapi imashinatak kamarinamantaka mana tukuykuna llaktakunamanta yachanchu, ashtawanka chaykunamanta willaykuna mana chayakpi kan. Wakinkunaka hillaykunamanta, zirma pankakunamantaka asha asha paykunamantallatak yachakunkapak kallarishka, shinapash, ashalla yachan nishka.

Nishpalla, tapuykutichikunapi rurashkapika, ashalla riksin nishpa willachirka antiviruskunamantapash ashalla yachan, shinapash mana churanchu. Imashinatak contraseñakunata kamanamanta mana yachanchu. Shuk tapuykutichipika shuktaklla wakin zirma pankakunapi churan shinallatak mana shukta churashkachu; shukka kichwa shimipi, tawka killkakunawan, yupaykunawan kamanmi, shina watan watan nirka.  

Tukuy willaykunata allichinkapakka, tapuykuchipika shuk hillaykunapi shinallatak puyu pankapi allichin ninkuna: “Ari, charinchikmi respaldota shuk ladupi y shinallata nubepi”. Shinallatak rikchakunata allichinkapakpash: “Fotokunaka rin shuk nube nishkaman chayka seguromi kapan”. Tukuchinkapakka, willipillatakmi chayta charishka rikchakunata allichinkapak shina puyu pankapi churankapak chaytami charin nin.

Wakin yuyaykuna Kitillikunapa zirma pankapi kamanamantaka tiyan, shinapash yachakunkapak munanmi shinallatak imatatak ruranamantapash. Redes socialeska Internetpi kan wakin runakunaka tukuy willaykunata yallichin, kikinpakmanta, yachayukkunamantapash wakinkuman riksishkakunaman mana riksishkakunamanpash rikuchin. Kay hillaykunaka mutsurishka kan; wakin ruraykunapi yanapanmi. Zirma pankakunapi kanamantaka mutsurishka rikurin, shinapash mana tukuykuna hamutankunchik imashinatak willaykunata kunakunchik. Imashinatak kichwa runakunaka zirma panakakunapi kamarinakun.

Kichwa rimakkunaman wakin yuyaykuna

Ecuador mamallaktapika, Internetta charinamantaka llakikuna tiyanmi shinallatak kamarinamantapash. Internetta mana tukuykuna charita ushanchu ashtawanka kullkimanta. Kay llakikunata riksinami kna, antenakuna llaktakunapi tiyapipash mana tukuykuna Internetta charita ushanchu, ashtawanka ima shinatak runakuna charita ushanamantapash rikuna kan.

.Chay pachapillatak, zirma hillaykunaka ñami tukuy llaktakunapi kan shinallatak sakirinamanta rikushpaka imashinatak runa shimita sinchiyachinamantapash rikuna kan. Chaypakka, imashinatak runakunaman willaykuna chayanamanta ashtawanpash kamarishpa chaskichun rikuna.

Ñawpa killkaypi imashina nirkani, wakin yuyaykunata sakini imashinatak Otavalo llaktapi runa shimita sinchiyachinata ushanchik:

• Zirmapi ima shinatak kamarinamanta yachakunkapakka, ashtawanka kawsaywan, shimiwanpash pakta kachun wakin llamkayruraykunata paktachina.
• Kichwa shimi kawsashpa katichunka zirma pankakunapi kankapakpash llamkayruraykunata rurana.
• Kitimanta karuyashka llaktakuna internetta charinchunpash llamkayruraykunata paktachina. Nishpalla, Infocentros shina wakin kuskakunapi tiyachun. Mana ima kullkita kushpa Internetta charichun.

Kichwa shimika chinkarina llakipi kan. Chaymanta, shimika tukuy kuskakunapi shinallatak zirmakunapipash kana kan shina shimita ama chinkachinkapak. Llaktakunapa llakikunata riksina kan shinallatak alliyachinkapak maskashpa shina ruraykunawan hayñikunata paktachinkapak.