Pën tjyaanyäjxp ayuujk: Tonantzin I. Díaz Robles

Ilustración de Alejandra Alhil para Rising Voices

Jam Wäjkwenp, Ayuujk etjëëjty, kawïnääk ja jotmay yyïkmëët’aty, tu’uk ja wïnmää’ny tëëyïp yyïkpamaanyï yyïkpatäjnï: sutsoo ja kë’m wejkajtääjk ja kë’m ïxpëjktääjk nyajxkïtä’äkt, jïts sutsoo yë kyë’m ääw ayuujk tyïktunkpäättët jïts myëjtä’äkt jïts nijuunï kyakutïkë’ëty.  Nayïte’n yyïkpamay sutsoo yyïk’ajot’ätt yë jëën yë pujx miti’ yë internet yyïktunpy, ëy kyakë’m pïktä’äkyï kyakë’m wïnmää’nyï, tunkpätnïp yë’ ayuujk’etjëëty, jïts nayïte’n tsyëkyïyï ku yyïkpama’aty sutsoo ka’pxy tyunkpäätt jïts kyamïtïkë’ëty, jïts sutsoo jajp ja nay’ejxy’etï nyäxt.

 ¿Sutsoo yë ayuujk jää’y pën kyäjpxtëp yë kyë’m ääw ayuujk tpawïnmaytë ja nay’ejxy’etï jajp pujxjëtpy? Ëy ja unä’äjktëjk jïnaxy yë internet tyïktuntë, nayïte’n tpääty jïts ja majää’ytëjk tnïkäjpxtët tnïmatyä’äktët sutsoo tpawïnmaytë uk sutsoo ja’ nyay’ejx’ityïtë ku ja internet tyïktuntë, jïnaxy ja majää’y pën tëë yyïk’ïjxpëktë jïts pën ja kyë’m ääw ayuujk ja jyaaky ja jyo’tsk pyamaatyëp pyatäjtëp. Yä’ät wïnmää’ny ja Tajëëw Díaz Robles jotmaytyuu’nïyïp, pajts ja majää’y yïk’ïjxpëjkpë tëë tmëëtmatyä’äky jam Xaamkëjxp jïts Tukyo’m.

Majktäxujk yë ayuujk jää’y jë myëj käjptë, jïts majkwïxujk kë’m ja kyutunk tpïktä’äktë sämï myiny kyïputy, ka’ ja partidos políticos ttuktatëkïtë.

Kajaa yë Xaamkëjxpït yyïk’ejxkapy, ja’këjxp ku ja wyïnmää’ny jïts ja tyunk pyëjkk kawïnääk tyïkwïnkaxi’iky.

Ïjxpëjkïn wïnmää’nykëjxp, tëë kawïnääk ja ïjxpëjktääjk tyïknaxkïtä’äky mää ja kë’m tsïnää’yïn tanää’yïn myëjtëkï, miti’ ïxaa jaakyïk’ejxkäjpp ja CECAM, mää ja xuujxïn pëjkïn yyujy, jïts ja Ii’pxyukpït Mëj’ïjxpëjktääjk, UNICEM, mää kë’m ja kupujx kukäjp tëë tpamaytë tii ja unä’äjk nyï’ïjxpëkïtëp jïts ja pujx ja kyäjp ttaputëkïtët. Nämnïm tyïktsoo’ntä’äktë ja jawaanï këjxp ïjxpëjkïn jatu’uk: Ku’ayuujk, mää nëjkx tyïkyujtë sutsoo ja kyë’m ääw kyë’m ayuujk tyïkmïwenïtët tyïkkajaa’ïtët. 

Nayïte’n ja Xaamkëjxpït käjp yyïk’ejxkapy ja’këjxp ku mëjk ja Xaam nïxuy ojts tkupoktë ku ja akäts jää’y ojts tnïxuutyu’uty, ojts ja wïnmää’ny kajaa tyïkatsy ja’këjxp ku ka’ nuko meenykëjxp yyïkpäyë’y, wïntsë’ëjk’ïi’ny jïts ja nay’ejxkäpï ojts mëjk yyïkpayë’ëy. Nayïte’n ja pujx’ëëpë pujxkäjpxpë Jënpoj ee´px jumëjt naxy jam Xaamkëjxp tyunnï pyëjknï, jakampäät yë y’ääw y’ayuujk nyatskaakï nyatspojï jïts nayïte’n jam apiky et apiky nääjxwii’ny t’ejxkäptë yä’ät tunk ja’këjxp ku ja kë’m tsïnää’yïn tanää’yïn jajp yyïknïmatyä’äky.

Ääw ayuujk wïnmää’nykëjxp, nayïte’n yë ayuujk jää’y jekyïnyïp ja tunk tpattëkïtë tpatwä’äkïtë jïts ja y’ayuujk tjä’ätët. Jawaanï kyawïxijkxyjumëjtï ku ojts ja kajpxy matyä’äky tyïktsoo’ntä’äktë miti’ Sevilem ojts xyëëpety, mää y’atsnaymukyïtë ja ayuujk jää’y jïts tyïkyujtë ja ayuujk jaaky jïts kawïnääk ja ayuujk wïnmää’ny tmatyäkmuktë.

Nayï yä’ät wïnmää’ny ja tunmujkk miti’ COLMIX naytejïtëp yyïktuu’yë’ëtyëp. Ja’ yïktsojkp ku ja kë’m ääw kë’m ayuujk myëjtä’äkt, jïts ka’ yyïk’apaxt, jïts ka’ kyutïkë’ëty. Pajts t’ïjxä’ätë tiijaty ja akäts tëë tnï’ïjxpëkïtë ayuujk etjëëjty uk määjaty ja tyeety’amëjtë tyääk’amëjtë tëë nyäxtë tëë tyëkïtë, jïts ja myï’ayuujk jää’y tnïjäwïtët mää ja y’ääts ja kyojpk, ja jëën ja pujx yyïktunkpättëp miti’ ja internet yyïktunpy jïts jajp pyojwa’kxy ja naytukmatowï. 

Xaam yë Tajëëw jïts mëët yë COLMIX tyunmuky. Ja Rising Voices mëët tëë tyunmuky jïts t’ijxy tkëy sutsoo ayuujk etjëëjty ja nay’ejxy’etï yyïkpawïnmay ku ja jëën ja pujx miti’ internet yyïktunpy tyunkpääty. Pajts nïtïkëëk ja majää’y yyïk’ïjxpëjkpë tëë tmëëtmatyä’äky miti’ tëë tyunkkupajtnïtë, namajtsk ja Xaamkëjxpït jïts tu’uk jë Tukyo’mït.

Jate’n tëë tpawïnmay ku yë yïk’ïjxpëjkpë tmëëtmatyä’äkt ja’këjxp ku yë’ tëë t’ejxtë sutsoo ojts yë jemy jëën pujx jyä’t’okwä’äntë kyäjpkijxy, jïts tëë tmïtapyäättë sää tyïktunkpäättët jïts nayïte’n ku tpawïnmaytë yë y’ääw yë y’ayuujk, sää mëët ja jëën ja pujx tyïktu’ntët jïts ka’ nuko tnatsmätsïtë.

Ääw ayuujk jïts ja yïk’ïjxpëjkpëtë

Kajaa yë yïk’ïjxpëjkpë ja tyunk ja pyëjkk kyäjpkijxy yyïkta’ejxkäptë, gobierno yë’ myïtuntëp pïrï nayïte’n ja pyujx ja kyäjp. Tëë jawyeen yyïktakuwänïtë ku ja ïjxpëjkpëtëjktë ta’awä’äntët ja amïxän jïts ja kyë’m ayuujk tka’ukkäjpxnïtët, ku ijty ja gobierno jate’n y’ane’emyïtë. Nayï jaamïts ja yïk’ïjxpëjkpïtë pën ojts tpamaytë tpatäjtë sutsoo ja ïjxpëjkïn pyutëkït jïts ja pujx ja käjp myajatä’äkt, jïts ka’ ja kë’m tsïnää’yïn tanää’yïn, ja kë’m ääw ayuujk yyïk’ïjxwetst, jïts ja’ jïnaxy yyïktamajatä’äkt.

Nëmp ja Tajëëw kujïk mëjk ja ayuujk käjp ojts tpayë’ëtyë ja mëj tuu’, ja ïjxpëjktääjk, kuts ja ïjxpëjkïn ojts nyajxkïtä’äky nayïte’n ja tunpajt ojts jyä’t’okwä’äny, jawyeen ja tajää’y miti’ ja jäj kyayïktunpy (máquina de escribir), jatyï ja tajää’y miti’ ja jäj yyïktunpy (computadora). Nayïte’n ja pujx takäjpx ojts jyä’äty, jïts nämnïm ja mutsk pujx takäjpx, jïts jawaanï nämnïm ja internet. Yë yïk’ïjxpëjkpëtëts jïte’n ojts jawyeen yä’ätpë jëën pujx ttontë tmätstë, tyïktunkpäättë, sääts jïte’n ja’ ojts tmïjättë uk sää ojts tmïtapyäättë ku ja jemy tunpajt tyïktuntëë, jïts sää yämpäät tmïtapyäättë ku yyïknïmatyä’äky ku yë internet niykutsë’ëkï.

Patmatëy ttsoktë, yë’këjxp nayïte’n ku tunk tëë tjäwïtë yë kyë’m ayuujk. Ka’ ja’yï tkäjpxtë, tëë nayïte’n ttunk’ättë sutsoo ja unä’äjk tyïk’ïjxpëktët ayuujk jïts amïxän, jïts nayïte’n tëë tnï’ïjxpëkïtë yiin waan ku ja jaaky tëë tyïkyujtë, ku tëë tpawïnmaytë tii yïkjaapy tii kayïkjaapy. Pajtsts jïte’n yä’ät yyïkpawïnmay, ku jajp internet jyä’ätë, nayïte’n ja y’ayuujk jajp tyïktunkpäättë. 

¿Jatijts yë ayuujk jaaky kajaa myatsyëy? Ja’këjxp ku yë kë’m ääw ayuujk jate’n yyïknïmatyä’äky ku ka’ yyïkjä’ätë, ku ja’yï yyïkkäjpxtë. Nïjäwï ttsëky ku wïntii’xyïp yë ayuujk yyïkjaanyï, nimka’nïm ja amïxän jää’y jyä’ättë, ja’yï ku ojts kyutïkëy ja jaaky, ka’ ja’pë jaaky nämnïm y’uktunnï. Pyatpyts jïte’n ïxaa ku yë ayuujk jaak myëjtëkït nayïte’n sämï yë ayuujk käjpxk.

Ka’ yë kë’m ayuujk jajp pujxjëtpy ëy kyaxi’iky, ka’ yë pujx takäjpx ayuujk ja tyunpajt tyïkminy, nayï ka’ yë pujx tajää’y. Ja’ëë’yïp ku yë pujx jë y’ayuujk tyïkätst jïts amïxän kyakaxë’ëkt, ja’yï ku ja ayuujk miti’ jajp yïkpätp ja’ ja’ miti’ ja kumeeny jää’y kyäjpxtëp. Ku yë kë’m ayuujk jeexyï yë pujx tyïktuny, nayï poyjï’ïky yë’ jeexyï ja ayuujk jää’y tnïmatowtë, jïts ëë’yïp jeexyï ku kë’m ja jëën ja pujx yyïktanïpïktääkït sää tyu’nt, jïts nayïte’n ja nay’ejxy’etï yyïktanïpäätt. 

Tii tsojkïyïp jïts ja pujx miti’ ja internet yyïktunpy ka’pxy tyu’nt jïts ja nay’ejxy’etïyï nyäxt

Yë’këjxpts jïte’n ja Tajëëw tpawïnmää’y ku ja yïik’ïjxpëjkpë miti’ tëë tyunkupajtnïtë tmëëtmatyä’äkt, ku tyïktë’ët tyïk’amïto’ot sää ja’ tpamaytë uk sää ja yë jemy tunpajt tyïktuntë, sää jyatsëkyïyï jïts tyu’nt jïts tii jaaktsojkïp jïts ka’pxy jïts kajaa t’ajot’ättët. Nyïjää’wïtëp ja majää’y ku niykutsë’ëkï ku yë pujx tyïktuntë, ku kajaa jajp pujxjëtpy ja y’ayuujk, ja myïku’uk, ja wyïnmää’ny tpëjkjë’ëktë jïts ka’ yyïkjaty sutsoo yyïktu’nt jïts yä’ät kyayïk’ejxt uk kyayïkmato’ot ku ja wenk jää’y ja pujx tta’ejxït. Nayïte’n tkumaytë ku yë pujx tnïkajpxy ka’pxy mää tu’uk jatu’uk ja jää’y nyäxtë tyëkïtë, nayï ka’ts yyïkjaty sutsoo ja pujx yyïktu’nt jïts ka’ tnïjäwït uk ka’ tnïkäjpxt yä’ät jïts nika’päät yyïknïjäwï pën jïte’n yë’ëpï pya’ijxpy. Nayïte’n tnïjäwïtë uk tëëts kë’m jyäjtnïtë ku ja jää’y pujxjëtpy wyïn’iinyïtë, jaa yyïkmïkäjpxtë uk yyïknïjayïte, jïts ja meeny t’amïtowtë awïn’ëënïkëjxp. Maypiky ja jotmay ku kyayïknïmatëy ka’pxy sutsoo yë jëën yë pujx miti’ yë internet yyïktunpy tyuny, pajts pawïnmay ttsëky sutsoo yyïkmïtapyäätt jïts ka’pxyjäwï tnïjäwïtët sutsoo yë pujx tyuny, sutsoo nyay’ejxy’etïtët jïts nayïte’n sutsoo ja kyë’m ayuujk jajp nyaytaputëkïyïtët.

Yïktuntëp yë majää’ytëjktë, jïnaxy pën tëë yyïk’ïjxpëktë, ja jemy jëën ja jemy pujx, jïts yyïktunkpättëp jïts ja kyë’m ayuujk tta’awä’äntë ja y’uu’nk ja myääy jïts ja wenk jää’ytë. 

Maktäxkts ja wïnmää’ny tyuu’yë’ëwyä’äny jïts yyïknïjäwït sutsoo ja jëën ja pujx miti’ ja internet yyïktunpy tyu’nt akujk jotkujk, ka’ tii yyïkkuma’aty.

• Ja kajpxy ja matyä’äky yïktu’np mää ja majää’ytëjk ja’yï yyïkwäätso’otët, jïts yyïktuk’ejxtët sutsoo ja pyujx t’ejxy’ettët jïts ka’ ja wenk jää’y t’ejxtët pïnï tiijaty jajp pyëjkjë’ktëp. Nayïte’n yyïktuk’ejxtët sutsoo jajp tyëkïtët mää ja wenk jää’y mëët kyäjpxtët myatyä’äktët jïts ka’ tkuma’atyët ku pën wyïn’ëënïtët. Tyimy apiky yä’ätpë matyä’äky ttsëky ttanïpääty mëët ja majää’ytëjk, apiky mëët ja unä’äjktëjk jïts apiky mëët ja mutsk’unä’äjktë. 
  
• Tsojkïp nayïte’n ku yyïktuk’ejxtët sutsoo tpëjk’ëyïtët jïts tpëjkjë’ëktët ja’ miti’ japom japom pyujxjëtpy tyuntëp, ku ja awännäx tjuuttë uk ku jajp jyä’ätë jyo’otstë, jïts ttajotkujk’ättët ku ja tyunk kyatïkë’ëty jïts tsojk tpäätët. 
  
• Ayuujk yä’ätpë kajpxy matyä’äky yyïktunwä’äny, jïts ka’pxy yyïkjää’kyukït. Nayïte’n y’ëyït pyäätït ja kajpxy matyä’äky miti’ jajp pujx’ëëpë pujxkäjpxpëjëtpy nëjkx yyïkpatmatoomït, mää nayï yä’ätpë wïnmää’ny yyïknïmatyä’äkt kawïnääk’oojk.
• Ka’ ëy opën yyïkmupëkt ku yë nay’ejxy’etï wïnmää’ny yyïkmatyä’äkt, ja’pë jää’y tsojkïtëp miti’ yä’ätpë wïnmää’ny tyunk’äjttëp jïts yyïkta’ejxkäptë ku ka’ wyïn’ëëntë, ku jantsy myatyä’ktë jïts ku ka’ ja  gobierno tmïtuntë. 
  

Jam yä’ät wïnmää’ny tsyëëny ayuujk etjëëjty, jam kojpk’akujkpy, pïrï nayïte’n jë wenk pujx wenk käjp yä’ätpë jotmay pyäätyïtë ku ja jemy jëën jemy pujx nayïte’n tyïktunkpätnïtë; pajts tsyëkyïyï ku yyïknïjäwït tiijaty jotmay tu’uk jatu’uk ja ayuujk jää’y myëëttë jïts sutsoo tu’uk tu’uk tmïtapyäättë jïts jate’n ja naypukäjpxï nyäxt. Kajaa tsyopääty ku ja majää’y yïk’ïjxpëjkpë ja wyïnmää’ny ja y’ayuujk tpïktä’äktë, ja’këjxp ku jamnï ja jyumëjttë, tëë kajaa ttanäjxnïtë jïts ku xïmï’ejtp ja y’ääw ja y’ayuujk ja jyotmay ttapäättë jïts jyaakmëjtä’äkt.